Бер Вәзир ни сәбәп иләдер назлы киемнәрдән, мамык түшәкләрдән, татлы ашлардан аерылып, кортлар, җыланнар патшалык сөрә торган мәмләкәткә китте; дөрестен генә әйтсәм, вафат булды.
Күмүчеләр кырык адым җир киткәч тә, Вәзир терелде. Терелгәч, караса, күрә ки, Мөнкир илә Нәкир хәзрәтләре килеп тә җиткәннәр. Бу ике фәрештә Вәзирдән:
— Раббың кем?
— Пәйгамбәрең кем? — сөальләренә җавап алгач: «Син кайда туган идең? Вә ни хезмәттә идең?» — дип сорадылар.
Вәзир дә бер аптырамыйча:
— Мин Иранда тудым, хезмәтем вәзирлек иде; мин үлгәнче саулыкка туя алмадым; шул сәбәпле хөкемнәрне, эшләрне янымдагы секретарьга тапшырдым, — диде.
Тегеләр тагы да:
— Соң син үзең ни эшләдең? — дигәч, Вәзир:
— Ашадым, эчтем, йокладым һәм, секретарь нинди генә кәгазь күрсәтсә дә, шуларга кул куеп тордым, — диде.
Вәзир бу сүзне әйтеп кенә бетергән иде, Нәкир хәзрәте дәрхаль янындагы дәфтәренә «бу кеше оҗмахлык» дип язып куйды.
Шул вакыт бу язуны Мөнкир күреп, дәфтәрдән боздырмакчы булган иде, әмма Нәкир хәзрәте эшнең чынын сөйләргә керешеп:
— И иптәш Мөнкир! Син белмисеңмени, бу Вәзир үзе җүләр булган; әгәр, бәхетсезлеккә каршы, җүләр башы илә үзе хөкем итсә, никадәр кешеләр күз яшьләре илә һәлак булырлар иде. Менә ул үз гаебен үзе белеп, эшкә кешене кушканы өчен оҗмахлы булды, — диде.
* * *
Мин кичә мәхкәмәдә бер хаким күрдем: минем уемча, ул да, эшне секретарьга тапшырса, оҗмахлы булыр иде.
Мөнкир илә Нәкир — кабер фәрештәләренең исемнәре.
Мәхкәмә — хөкем йорты, суд.
Хаким — судья.
(Чыганак: Тукай Г. Сайланма әсәрләр: шигырьләр, поэмалар һәм чәчмә әсәрләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2003. – 480 б.).
(Уральскида 1906-1907 елларда чыккан «Әлгасрел җәдит» журналының 15 февраль (№2) санында «Мәҗмугаи мөфидә» («Файдалы җыентык») исеме астында Габдулла Тукайның проза белән язылган мәсәлләре басыла. «Мәҗмугаи мөфидә»нең титул битендә: «Рус мөхәррирләреннән әдибе нәҗиб Крылов шәһирнең асаре мәргубәләреннән мәалән тәрҗемә улынмыш вә госманлы әдәбиятыннан әхез иделмеш кыска-кыска гыйбрәтле хикәяләрдер. Мөмкин кадәр татар мәгыйшәтенә борыбрак язылмыштыр. Әсәре Габдулла Тукаев», — дип куелган. Тәрҗемәсе: «Зирәк һәм мәшһүр язучы Крыловның кызыклы әсәрләреннән һәм госманлы әдәбиятыннан алынган кыска-кыска гыйбрәтле хикәяләр. Мөмкин кадәр татар мәгыйшәтенә борыбрак язылмыштыр. Габдулла Тукаев әсәре». (Чыганак: Габдулла Тукай: Тормыш һәм иҗат елъязмасы. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2003. – 271 б.).
«Вәзир» – «Әлгасрел җәдит»нең 1906 ел 3 нче (15 март) санында басылган. Крыловның «Вельможа» дигән мәсәленнән. Тукай теге дөньяга киткән Вәзирдан сорау алу, аның язмышын хол итүне ислам динендәгечә, Коръәндәгечә сурәтли. Мәеттән сорау алучы фәрештәләр до Мөнкир белән Нәкир. Русчада Меркурий белән Эак иде.
Соңыннан Тукай «Мәҗмугаи мөфидә»дә басылган 76 мәсәлнең 70 исемдәгесен, беркадәр редакцияләп, телен-стилен җиңеләйтеп, яңадан мәсәлләр өстәп, барлыгы 77 мәсәлне эченә алган «Энҗе бөртекләре» (Казан, «Мәгариф» көтепханәсе, «Үрнәк» матбагасы, 1909) исемле, җыентык чыгара.
Тукай башлангыч мәктәпләр өчен «Яңа кыйраәт» («Яңа уку китабы») исеме белән дәреслек-хрестоматия төзеп, 1909 елда аның беренче басмасын, 1910 елда «бөтенләй яңа тәртип белән эшләнеп, бик күп яңа фәнни вә әхлакый мәкаләләр вә шигырьләр кертелеп тәкмил ителгән» икенче басмасын (Казан, «Үрнәк» матбагасы) чыгара. «Яңа кыйраәт»нең беренче һәм икенче басмаларына шул ук мәсәлләрнең бер өлеше кертелгән һәм тагын кайбер мәсәлләр, балалар өчен хикәяләр, фәнни-популяр мәкаләләр өстәлгән. (Чыганак: Тукай Г. Әсәрләр: 5 томда: 5 том. Истәлекләр. Юлъязмалар. Хатлар. Мәсәлләр һәм балалар өчен хикәяләр (1902–1913). – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. – 368 б.)).