Г. Тукай әсәрләрен ныклап өйрәнү исә мәктәптә башлана. Дүртенче сыйныфны тәмамлаганда, дәреслекләр буенча гына да, укучылар аның егерме бишләп әсәре белән танышалар. Шулардан «Чыршы», «Безнең гаилә», «Гали белән Кәҗә», «Туган тел» кебек шигырьләр, «Шүрәле», «Су анасы» кебек зүр күләмле әкиятләр һәм поэмалар өйрәнелә.
Башлангыч сыйныфларда ук балалар Г. Тукайны яратып укыйлар, шигырьләрен яттан өйрәнәләр, аның сүзләренә язылган җырларны җырлыйлар.
Бишенче, җиденче һәм тугызынчы сыйныфларда инде Г. Тукайның аерым әсәрләре генә түгел, ә аның иҗаты һәм тормыш юлы эзлекле рәвештә өйрәнелә.
|
ttt ttt ttt ttt
tttТУГЫЗЫНЧЫ СЫЙНЫФ ttt ttt
tttIX класста Г.Тукайның тормыш һәм иҗатын өйрәнү өчен тематик план ttt ttt
ttt
ttt ttt ttt |
БЕРЕНЧЕ ДӘРЕС
Тема: Г. Тукайның биографиясе
V һәм VII сыйныфларда Тукайның биографиясе өйрәнелгәнлектән, бу сыйныфта инде материалны тагын да тирәнәйтү күздә тотыла. Моның өчен язучының тууына 80 ел тулу уңае белән чыгарылган альбомнан һәм башка китаплардан файдаланып, рәсемнәрне сайлап алып, аларны эпидиаскоп аша карау оештырыла һәм бер үк вакытта әңгәмә алып барыла.
Бу рәсемнәрне түбәндәге тәртиптә карау яхшы булачак.
I. Шагыйрьнең бала чагы (1886 — 1895 еллар).
1.tКушлавыч авылы.
2.tШәрифә карчыкта.
3.tАнасы белән.
4.tӨчиледә.
5.tКазанда малайлыкта.
6.tКырлай.
II.tУральскидагы тормышы (1895 — 1907 еллар).
1.tУральск.
2.tТорган йорты.
3.tМотыйгулла — мәдрәсә хуҗасы.
4.tТукай укыган мәдрәсә.
5.tӨч класслы рус мәктәбе.
6.tТипографиядә эшләгән вакыты.
III.tКазандагы тормышы (1907 — 1913 еллар).
1.tКазан.
2.tПар ат.
3.t«Болгар» номерлары.
4.t«Әльислах» газетасы идарәсе.
5.t«Яшен», «Ялт-йолт» журналлары.
6.tКлячкин больницасы.
7.tҮләр алдыннан.
8.tШагыйрьне күмү.
9.tШагыйрьнең кабере.
IV.tГабдулла Тукайның сәяхәтләре.
1.tӘстерхан.
2.tУфа.
3.tПетербург.
4.tТроицк далаларында.
V.tТукайның дуслары һәм фикердәшләре.
1.tГабдулла Кариев.
2.tКамил Мотыйгый.
3.tФатих Әмирхан.
4.tГалиәсгар Камал.
5.tХөсәен Ямашев.t
6.tСәгыйть Рәмиев, Ф. Агиев.
7.tГафур Коләхметов.
8.tМәҗит Гафури.
Рәсемнәрне карап бетергәч, укытучы шагыйрь турында С. Рәмиев, Ф. Әмирхан, Г. Камал һәм М. Гафури истәлекләреннән өзекләр укый һәм үзе йомгак ясый.
Минем каршымда Габдулла әфәнде илә Габделмәҗит әфәнделәр алга чыктылар. Хәзерге көндә шагыйрь исемен бирергә шул икесе лаектыр.
Г. Камал
…Аны халык бик яшьләй үз шагыйре итеп таныды; аны аңлады, ул җырлаган нәрсәләрнең үз рухындагы нәрсәләр икәнен тойды… Шәхси тормыштан мәхрүм Тукаев үзенең шигырьләре, ул шигырьләрнең халык күңелендә яңгыраткан яңгырашы белән генә яшәде, шул гына аңа тормыш иде.
Ф. Әмирхан
«Тукаев үлде…» дигән тавыш аз гына минутлар эчендә бөтен дөньяга җәелде…
Бу хәсрәт тел санигы (тел остасы — Ред.), тиңдәшсез, бердәнбер шагыйрьнең үлгәненнән күңелгә җимерелеп төшкән бер хәсрәттер. Күтәрүе бик авыр. Ләкин… Тукай-җан! Эшләп калдырган зур вә гади эшләрең синең һичбер вакытта да үләчәк түгелләрдер…
С. Рәмиев
Үлмәдең син: чөнки бу көн һәр татар күңлендә син,
Бетмәдең син: һәр кеше сүзендә син, телендә син…
Һичвакытта чыкмас истән монда кыйлган эшләрең,
Һәрвакыт сөелеп укылыр бар «Күңел җимешләрең».
М. Гафури
Укытучы сүзен дәвам итә:
XX гасыр татар әдәбиятында Г. Тукай зур урын тота. Ул -демократик татар әдәбиятына нигез салучыларның берсе. Патша самодержавиесе чорында хезмәт ияләренең ачлык-ялангачлык һәм хокуксызлыкта яшәүләре турында җырлады ул һәм халыкны якты тормышка өндәде. Шагыйрь кыска гына гомерендә дә татар поэзиясенең классик әсәрләрен тудырды. Поэзиянең эчтәлеген тирәнәйтте, формаларын баетты. Тукай татар әдәби поэтик телен үстерүдә дә чын новатор булды. Үзенең иҗаты белән халык шагыйре исемен яулап алды.
Г. Тукайның әдәби мирасы бик бай. Революциягә кадәр аның әсәрләре аерым китап булып татар телендә 55 тапкыр 110 мең данә тираж белән басылган.
Бөек Октябрь социалистик революциясеннән соң, ягъни 1917 елдан 1965 елга кадәр, Г. Тукай әсәрләре татар телендә 87 тапкыр 707 мең данә, рус телендә 27 тапкыр 343 мең данә, башка халыклар телләрендә 15 тапкыр 82 мең данә — барлыгы 129 тапкыр 1 миллион 132 мең данә тираж белән басыльш чыкты.
Габдулла Тукай — халыклар шагыйре ул.
«Габдулла Тукай безнең дә шагыйребез», — ди үзбәк шагыйре Гафур Голәм.
«Мин әле поэзия өлкәсендә кулыма каләм алмастан элек үк, Тукайның дулкынландыргыч, тирән әсәрләндергеч шигырьләрен күп укыдым…
Габдулла Тукайга булган бурычымны үтәү теләге белән, мин аның ике мең юллап шигырен төркмән теленә тәрҗемә иттем…», — ди Берды Кербабаев.
«Искиткеч талантка ия булган Габдулла Тукайның шигъри мирасы ул бары тик татар шагыйрьләре милке генә түгел, ул барлык тугандаш республикалар шагыйрьләре өчен дә кадерле һәм газиз…
Габдулла Тукай кебек искиткеч талантлар җитештергән татар халкына дан!» — ди Азербайҗан шагыйре Сөләйман Рөстәм.
Г. Тукай безнең көннәрдә дә халык телендә һәм халык йөрәгендә. Аның образы сәхнәдә, музыкада, сынлы сәнгатьтә гәүдәләндерелә. Ф. Яруллин «Шүрәле», Ә. Бакиров «Алтын тарак», Р. Гобәйдуллин «Кисекбаш» балетларын яздылар һәм бу балетлар халык күңеленә кереп өлгерде.
Ф. Яруллинның «Шүрәле» балеты Мәскәү, Ленинград, Киев, Саратов, Свердловск, Новосибирск, Горький, Казан һәм башка шәһәрләрнең сәхнәләрендә, Англия, Болгария, Чехословакия, Албания кебек чит ил театрларында зур уңыш белән барды.
Укытучы сүзеннән соң, дәресләрдә вакыт калганда, Тукай шигырьләрен яттан сөйләргә була. Шулай ук магнитофон яки грампластинка язмасында балетлардан фрагментлар яки шагыйрь сүзләренә язылган җырлар тыңлатырга мөмкин.
Г. Тукай әсәрләренә нигезләнеп язылган спектакльләргә барып фикер алышу үткәрсәң, яхшы була.
Г. Тукайның тормышын һәм иҗатын өйрәнгәндә, күп кенә өстәмә әдәбият: Ә. Фәйзинең «Тукай» романы, язучының үз китаплары, С. Хәкимнең «Шагыйрьнең балачагы» исемле поэмасы, И. Нуруллинның «Тукай турында хикәяләр» дигән китаплары тәкъдим ителә.
ИКЕНЧЕ ДӘРЕС
Тема: 1905—1907 елларда Тукай иҗаты
Дәреснең планы тактага языла. Укучылар аны дәфтәрләренә күчерәләр. Яки укучылар укытучы сөйләгәндә үзләре план төзеп баралар.
1.t1905—1907 еллардагы беренче буржуаз-демократик революция.
2.tБу елларда вакытлы матбугат.
3.tТукай — 1905 елгы революция шартларында әдәбият мәйданына килгән язучы.
4.tШигырьләр уку: «Хөррият хакында», «Дусларга бер сүз», «Сорыкортларга», «Государственная думага».
Беренче буржуаз-демократик революция илебез тарихында бер чорны эченә ала. Бу елларда пролетариат аз гына вакыт эчендә зур революцион көрәш тәҗрибәсе туплады. Бу революция патша хөкүмәтенең халыкның чын дошманы булуын, буржуазиянең патша белән килешергә әзер торуын, революцион көрәшләрдә бары пролетариат кына алдынгы көч булуын күрсәтте.
Пролетариатның җитәкче көч булып, крестьян һәм солдат массаларын үз артыннан ияртә алуы һәм революциянең октябрь, декабрь айларында югары күтәрелешкә ирешүе патша хөкүмәтен бик куркытты. Шуңа күрә ул кайбер ташламалар ясарга мәҗбүр булды:
17 октябрь манифестында сүз иреге, җыелышлар иреге бирү һәм Дума чакыру турында вәгъдәләр бирде. Дөрес, бу вәгъдәләр сүздә генә калды. Ләкин илдәге революцион элементлап вакытлыча булган ирекләрдән дә файдаландылар.t
1905 ел революциясе елларында татар культурасы тарихында беренче буларак «Фикер» газетасы, «Әлгасрелҗәдит» һәм «Уклар» журналы чыга башлады.
Г. Тукай иҗатының җәелеп китүенә дә шул ук революция еллары сәбәп булды. 1905 елның башында Тукай рус телендә чыга торган революцион газета «Уралец» типографиясенә эшкә керә. Шунда революцион листовкалар, прокламацияләр, революцион җырлар бастырып таратуда булыша. Шәһәрдә барган революцион демонстрацияләргә катнаша. Тукай шигырьләре «Фикер» газетасында басыла. Беренче шигыре «Мужик йокысы» Кольцов шигыре тәэсирендә язылган. Димәк, аның поэзиясе баштан ук иҗтимагый-политик тенденция белән сугарылган була. Бу фикерне эксплуататор паразитларга, дин башлыкларына каршы язылган сатирик шигырьләр дә раслый. «Сорыкортларга» (1906) исемле сатирик шигыре аеруча характерлы:
Аристократ — сорыкортлар, калын корсак, кечек башлар.
Ашыйлар соң бирән булган кешеләр, ну гаҗәп, ай-яй!
Халык батсын да бетсен, тик боларның эчләре күпсен,
Авызлары ачык бик киң, ниең бар: «Дай сюда, дай-дай!»
Матур булыр бу корсакларга каршы чаралар корсак,
Тотып ярсак боларны без, заман үткәрми, картаймай.
1905 елгы революцияне шагыйрь шатланып каршы ала. «Дусларга бер сүз» (1905) исемле шигырендә:
Чиновниклар безнең канны бик күп имде,
Имәлмәсләр, җитәр инде, җитәр инде;
Мазлумнарга якты, нурлы көннәр килде, —
Азатлыкның кояшы тугды имди.
«Хөррият хакында» (1905) шигырендә ирек өчен көрәшүчеләр, самодержавие белән көрәштә корбан булган кешеләр турында җырлады:
Шәкерт-студент бары,
Дарга асылганнары, —
Сез бу арсланнарый
Онытмагыз тидия.
Бу вакытта Тукайга 19 гына яшь була әле. Шуңа күрә аның кайбер шигырьләрендә патша политикасын төшенеп җитмәү дә сизелә. «Хөррият хакында» дигән шигырьдә:
Кайда китте цензурлык,
Коллык, тарлык, ким-хурлык?
«Дусларга бер сүз»дә:
Бу хөррият манифест государьдыр, —
Кадрен белеп, кирәкләрне сорыйк, имди, —
кебек фикерләр очрый.
Ләкин революция еллары шагыйрьнең политик аңын үстерә. Ул патша манифестларына, Думаларга ышанудан арына бара. Күпчелеге өстен сыйныф вәкилләреннән торган Думаның да куылуын күрсәтеп:
Ник бик тиз беттең син, Дума,
Ник җир-ирек алмадың? —
дип яза.
Укытучы лекциясеннән соң программада күрсәтелгән шигырьләрне укырга кирәк. Дәрес ахырында «Г.Тукайның иҗатына 1905 ел революциясе нинди тәэсир ясый?» дигән проблемалы сорау буенча әңгәмә үткәрергә мөмкин. Әңгәмә укытучының алда сөйләп үткәннәренә нигезләнә.
ӨЧЕНЧЕ ДӘРЕС
Бу дәрестә Г. Тукайның 1905—1907 еллардагы иҗатын өйрәнү дәвам итә.
Үткән дәрестә укылган шигырьләр өстендә эшләү өчен, укытучы иң элек сатира, юмор, сарказм төшенчәләренә аңлатма бирә.
Сатира — иҗтимагый һәм шәхси тормыштагы бозык күренешләрдән ачы һәм үткен итеп, нәфрәт белән көлә торган әдәби әсәр.
Юмор — тормыштагы мәзәк, көлке хәлләрне чагылдырган әсәр. Юмор кайвакыт ирониягә — «күз яше аралаш көлү»гә әверелә.
Сарказм — тирән ачу белән мыскыл итеп көлү.
һәр төшенчәне аңлаткан саен, укучылар укылган әсәрләрдән өзекләр китерәләр.
«Сорыкортларга» шигырендәге беренче 4 куплет сарказмга үрнәк булып тора.
Аристократ — сорыкортлар, калын корсак, кечек башлар,
Ашыйлар соң бирән булган кешеләр, ну гаҗәп, ай-яй!
Вә һәрберсе — губернатор, кикерәләр дөбер-шатыр,
Тамак туйгач төкер-какыр, бөтен эч май гына, май-май!
Чыгып искене бушатыр, бушаткач сузылып ятыр,
Көнен сартир, төнен сартир — менә һиммәтләре, ай-һай!
Халык батсын да бетсен, тик боларның эчләре күпсен,
Авызлары ачык бик киң, ниең бар: «Дай сюда, дай-дай!»
«Государственная думага» исемле әсәрендә Тукай Думаның мәсхәрәле рәвештә куылуын күрсәтеп, сатирик, рәвештә көлә:
Ник бик тиз беттең син, Дума,
Ник җир-ирек алмадың? —…
Ник бик яшьләй картайдың соң,
Ник мәңгегә калмадың? —…
Ник безне кызганмадың соң?..
Коллыктан коткармадың? —…
Юморга мисал итеп «Сорыкортларга» исемле шигырьдән:
Яза күрмә, җитәр, артык, Тукаев, вастрок бар бит;
Куярлар астырып дарга, ятып тор бер дә кузгалмай, —
дигән сүзләрне китерергә мөмкин.
Дәрестә укылган әсәрләргә аннотацияләр язарга да мөмкин.
IX класс укучысы 3. бу эшне түбәндәгечә башкарды:
Г. ТУКАЙ ШИГЫРЬЛӘРЕНӘ АННОТАЦИЯ
«Государственная думага»
Г. Тукай бу шигырьне 1906 елда яза. Ул Дәүләт думасының мәсхәрәле рәвештә куылуын күрсәтә, аннан сатирик көлә.
Ник бик тиз беттең син, Дума,
Ник җир-ирек алмадың? —
дигән соравы белән Думаның җир дә, ирек тә бирмәгәнлеген раслый.
«Сорыкортларга»
Бу шигырьдә Тукай халык җилкәсендә яшәүче аристократларны фаш итә. Ул үз вакытындагы тормышның бозык күренешләреннән ачы көлә. Тукай буржуазиянең, руханиларның явызлыкларын күрсәтү белән генә чикләнми, яшәп килә торган патша самодержавиесен революцион көрәш белән җимерергә чакыра.
Берничә аннотация класста кычкырып укып чыгыла.
Өйдә Г. Тукайның «Хиссияте миллия» дигән мәкаләсен укып килергә кушыла (Г. Тукай. Әсәрләр, дүрт томда, 3 том, 89 нчы бит).
ДҮРТЕНЧЕ ДӘРЕС
Тема: Тукайның реакция елларындагы иҗаты
Дәресне 1908—1913 елларда Тукайның Казандагы тормышын искә төшерү белән башлап җибәрү урынлы була.
Әңгәмәне сорауларга җавап бирү һәм шигырьләр уку юлы белән алып барырга мөмкин.
1.tТукайның Уральскидан китүе. Кушлавычка кайту. «Туган авыл».
2.tКазанга килү. «Пар ат».
3.tКазанда газета-журналлар редакциясендә эшләү.
Тукай әсәрләренең беренче томыннан, дәреслектән «Яшен», «Ялт-йолт» журналлары, «Әльислах» газетасы рәсемнәрен эпидиаскоп аша күрсәтү.
4.tКазандагы тормышы.
Бу урында Тукайның хатларыннан өзекләр укыла.
Газизә апасына язган хатыннан өзек:
Мин Казаннан, әүвәл язганча, бик разый. Тагын әйтәм, дус-иш күп. Күңелле, укыган кызлар берлән дә танышырга туры килде. Газеталар күп. Китаплар һәр көн яңадан-яңа чыгып тора. Укыйбыз, үзебез дә язабыз. Әле бу арада тагы бер зур гына шигырь китабы яздым. Монысы, һәртөрле буяулы сурәтләр илә зиннәтләнеп, балаларга бүләк өчен язылды. Тиздән басылып чыгачак. Чыккач та Сезгә җибәрермен. Моннан элек басылган ике төрле китабымның бер төрлесен Сезгә җибәргән идем. Бер төрлесен тагы бу хат белән җибәрәм…
Һәртөрле яңа китаплар сатып алып, үзебез бастырып сатабыз. Һәр көн һәр тарафларга җибәрәбез. Мин китапларның хаталарын төзәтәм, хак куям. Сораган кешеләргә җибәрәм…
Һәм шушы ук фикерләрне 1907 елның 30 декабрендә Габдулла Кариевка язган хатында да әйтә:
«Мин хәзер Казанда инде. Уральскида вакыт шуны сөйли-сөйли авыз суларым кибеп бетдеге вә шунда бару хакында шигырьләр яздыгым Казанда инде!
Әлхәмделиллаһ! Монда күңелле. Дус-иш зыялылар күп, сөйләшәбез, көлешәбез, укыйбыз, тәгатые өфкярда булынабыз… Үзем теләп кенә «Әльислах»та хезмәт итәм. Жалование башка җирдән алам».
5. Реакция елларында Тукай иҗаты турында укытучы лекциясе.
Лекциянең планы (план тактага язылган була, укучылар күчереп алалар):
1.tРеакция елларында әдәбият.
2.tБу елларда Тукайның политик шигырьләре: «Китмибез», «Олуг юбилей мөнәсәбәте илә халык өмитләре».
3.tМилләтчеләргә, руханиларга каршы язылган, черек буржуа тормышын сурәтләгән сатирик әсәрләре: «Милләтчеләр», «Ысулы кадимче», «Ишан».
4.tШагыйрь образын биргән лирик әсәрләре: «Шагыйрь», «Бер татар шагыйренең сүзләре».
5.tХатын-кызлар тормышын чагылдырган шигырьләре: «Эштән чыгарылган татар кызына», «Фөрьят», «Татар кызларына».
Шушы план буенча укучылар укытучы лекциясен кыскача гына ачып баралар.
Лекциядән соң, күрсәтелгән шигырьләр укып тикшерелә. «Китмибез», «Олуг юбилей мөнәсәбәте илә халык өмитләре» исемле шигырьләре яттан өйрәнергә кушыла.
«Тукай иҗатында хатын-кызлар образы» дигән темага реферат язарга бирелә.
Мәсәлән, IX класс укучысы Г. рефератны түбәндәгечә язды:
Г. Тукай иҗатында хатын-кызлар образы (реферат)
Шигырьләр:
1. «Фөрьят» (1908)
2.t«Эштән чыгарылган татар кызына» (1909)
3.t«Татар кызларына» (1906)
4.t«Хатыннар хөррияте» (1909)
Татар халкының бөек шагыйре Г. Тукайның реакция елларында иҗат иткән шигырьләре татар халкын күп гасырлар буе кысып килгән иске көчләргә һәм гадәтләргә нәфрәт белән сугарылган. XIX гасырдагы язучыларның яхшы традицияләрен дәвам иттереп, Тукай үз шигырьләрендә хатын-кыз азатлыгы мәсьәләсен яклап чыкты.
1908 елда язылган «Фөрьят» шигырендә Тукай татар хатын-кызларының аяныч хәлләрен реалистик сурәтли. Татар кызының бала чагында ук «тарлыклардан күңеле сынган» була. Ул болай ди:
Ун яшь тулгач, унбер яшьтән күрдем зиндан.
Әнкәем — бер җасус иде, әткәй — жандар,
Тәрәзәдән караганны күрсә айлар,
Тәмсез, ачы сүзләр миңа ява иде.
Тама иде аулак җирдә күздән каннар.
Ахырда аны «зур корсаклы бер симезгә» — «бик зур хаҗига» дүртенче хатынлыкка көчләп бирәләр. Монда да аны газаплыйлар, кимсетәләр. Ләкин ул моңа чыдый — дәшми, буйсынып яши. Ләкин аның йөрәгендә мондый тормышка ачы нәфрәт саклана:
Бик нык торам үз какымны теләүдә мин,
Һәнүз шул ук хокук көен көйләүдә мин.
«Эштән чыгарылган татар кызына» дигән шигырендә дә ул хезмәтчел татар кызларының авыр тормышын сурәтли. Бу тормыш, авырлыгының төп сәбәпчесе татар байлары икәнен әйтә:
Сөялгәнсең чатта баганага,
Яфрак төсле сары йөзләрең,
Кызганмыйча күңелем чыдый алмый:
Бигрәк моңлы карый күзләрең.
Атылган кош, адаштырган эттәй,
Үткәннәргә мәэюсь карыйсың;
Күрәм, ике иренең селкенәдер:
Кайсы татар баен каргыйсың?
1906 елда «Татар кызларына» шигырендә хатын-кызларның хәле турында:
Туып алтын булып, туфрак буласыз,
Мәгарифтән сукыр-чукрак буласыз, —
дип язды. Бөтен халыкка мөрәҗәгать итеп, хатын-кызларны культурага якынлаштырырга, азатлыкка, яктылыкка чыгарырга өндәде.
Буржуаз интеллигенция татар хатын-кызларын культурага якынлаштыру турында бик күп шапырынып сөйләде, ләкин эшкә килгәндә, сизелерлек реаль чаралар күрүдән качты һәм үз өендәге хатын-кызларны кимсетелгән хәлдә яшәтте. Тукай шулай шапырынып йөрүче татар интеллигентларыннан көлеп язды. «Хатыннар хөррияте» шигыре шундыйлардан:
Хатыннар! Атлагыз алга! Бу юлда шаула, матбугат!
Хатыннарны кысучыларга каршы ач сугыш, ук ат! —
дип йөрүчеләр өйләренә кайткач, хатын-кызларга карата менә нинди мөнәсәбәттә булалар:
—tЭшем бар бит, хатын, тиз булсана, бирсәңче чалбарны!
Бу тапланган икән, бир, яхшысы һәм тапсызы бармы?
—tКара, монысы да тапланган! Дидем бит: таплары бетсен!
Шуны чистартмагансың, я, хатынмы син? Сыер бит син!
Шулай итеп, Тукай үзе яшәгән чордагы хатын-кызларның авыр язмышын күреп тирән борчылган һәм шул хакта ачынып язган.
БИШЕНЧЕ ДӘРЕС
Бу дәрестә шагыйрьнең реакция елларындагы иҗатын өйрәнү дәвам итә. Берничә укучыга бу дәрескә алдан шушы теманы дәреслектән укып, план төзеп килергә кушыла. Хәзерләнеп килгән укучылар кыскача докладлар ясыйлар. Аннан соң укытучы дәрескә йомгак ясый. Укытучы сөйләве түбәндәгечә булырга мөмкин.
Тукай кара реакция шартларында халыкның рәхимсез изелүен тирән әрнү белән кичерде, һәм шул фикерләрен «Золым», «Көзге җилләр», «Сайфия», «Кярханәдә» шигырьләрендә язды.
Көзге төн. Мин йоклый алмыйм. Өй түрендә җил җылый;
Җил җыламый, ач үлемнең куркусыннан ил җылый.
«Көзге җилләр»
Мескен фәкыйрь, иркен сулыш та алмыйсың,
Аһ-ваһыңнан һичбер вакыт бушамыйсың;
Көчләү сине сарих золым иман белән:
Иртәгә ач үлмәм дип тә ышанмыйсың.
«Золым»
Тукай бу елларда буржуаз дөнья, аның черек морале турындагы уйларын «Алтынга каршы», «Теләнче», «Муллалар» шигырьләрендә бирде.
Бу халыкны шул бозадыр, шул котырта, аздыра;
Ялтырап күзләрне чагып, тугры юлдан яздыра…
Һәр тараф, һәр җирдә халкын шул металлның бәндәсе;
Күрмиләр хакны, чөн алтын һәр хакыйкать пәрдәсе.
«Алтынга каршы»
Ә, шулаймы? Акча барда бар да дус шул, бар да яр;
Акча исе чыкмый торса, бар да яныңнан таяр.
«Теләнче»
Йөриләр бу кешеләр сөйрәлеп һәрдәм бәлешләргә;
Теләнми нишләсеннәр: кабилият беткән эшләргә.
Күңелдә утлары сүнгән, вә вөҗдан майга капланган:
«Әгузе», дип кенә төшмәс, муенга шайтан атланган.
«Муллалар»
Реакция елларының авырлыгына да карамастан, Тукай өметен өзмәде, ирек кояшы чыгуына ышаныч саклады:
Юк! түбән калмас бу җан: фитратта гали булган ул;
Кисмәк өстендә кара кош — иттифакый кунган ул!
«Өмит»
Кара көчләрнең ил өстенә вакытлыча гына кунганлыгын әйтә.
Бу елларның авырлыгын Тукай аеруча нык сизде. Политик хокуксызлык, шәхси бәхетсезлек, авыру булу — болар барысы да аңа йогынты ясады, билгеле. Шуңа күрә бу елларда күңел төшенкелеге белән язылган әсәрләре дә бар:
И мөкатдәс, моңлы сазым! Уйнадың син ник бик аз?
Син сынасың, мин сүнәмен, айрылабыз, ахрысы!
Очты дөнья читлегеннән тарсынып күңлем кошы,
Шат яратса да, җиһанга ят яраткан раббысы…
Үпкәнеңнән бирле, әнкәй, иң ахыргы кәррә син,
Һәр ишектән сөрде углыңны мәхәббәт сакчысы.
Бар күңелләрдән җылы, йомшак синең кабрең ташы,
Шунда тамсын күз яшемнең иң ачы һәм татлысы!
«Өзелгән өмит»
Көчләремне мин кара көннәргә саклый алмадым,
Көннәремнең һичберен дә чөнки ак ди алмадым.
Булды юлда киртәләр, эттән күбәйде дошманым.
Чөнки залимнарны, өстеннәрне яклый алмадым.
Кайтмады үч, бетте көч, сынды кылыч — шул булды эш:
Керләнеп беттем үзем, дөньяны пакьли алмадым.
«Кыйтга»
Бу дәрестә, Тукайның әсәрләренә бәйләп, әдәбият теориясеннән контрастлык, халыкчанлык, критик реализм төшенчәләре аңлатыла.
Контраст — кеше характерының, предметның, күренешләрнең үзенчәлекләрен, сыйфатларын икенчесенә капма-каршы кую.
Куйса монда корткалар төшкән тешен алтын белән,
Бер телем икмәк, дип, анда назлы нечкә бил җылый!
«Көзге җилләр»
Ул хәзер туктар сиңа, и ач авыл, мохтаҗ авыл!
Җимрек өй каршында ич оҗмах кеби кәйфиясе.
«Сайфия»
Халыкчанлык — әдәбият һәм сәнгать әсәрләренең художестволылыгын билгеләүче сыйфатларның берсе. Халыкчан әсәр халык массаларының интересын чагылдыра, формасы гади, теле халыкка аңлаешлы була. Халыкчан әсәрләр массаның аңын үстерүгә, фикерләрен баетуга, аның үсешенә хезмәт итә.
Туган илгә тирән мәхәббәт һәм халыклар дуслыгы идеясен чагылдыру, хезмәткә мәхәббәт тәрбияләү — халыкчан әдәбиятның нигезе. Классик әдәбиятыбызда халыкчан язучыларның иң күренеклесе Габдулла Тукай булды. Тукайның кайсы гына әсәрен алсак та, ул халыкчанлык белән сугарылган.
Критик реализм — сәнгать һәм әдәбиятның бер методы. Аның нигезендә уңай идеаллар — патриотизм, изелгәннәргә мәхәббәт, азатлык һәм бәхет өчен көрәшүче уңай геройны эзләү, ватанның якты киләчәгенә ышаныч ята. Тукай критик реализм методы белән язды.
Лекция вакытында аерым юллары китерелгән «Көзге җилләр», «Золым», «Алтынга каршы», «Сайфия» шигырьләрен тулысынча укып чыгарга кирәк.
Өйдә «Көзге җилләр» шигырен яттан өйрәнеп килергә бирелә.
АЛТЫНЧЫ ДӘРЕС
Тема: Яңа революцион күтәрелеш чорында Тукай иҗаты
1.tЯңа революцион күтәрелеш чоры.
2.tТукай иҗатында киләчәккә өмет мотивлары: «Татар яшьләре», «Даһига» шигырьләре.
3.tТукай иҗатында социаль мәсьәләләрнең куелышы: «Авыл халкына ни җитми», «Суык», «Толстой сүзләре».
4.tТукай иҗатында большевик образы: «Хөрмәтле Хөсәен ядкяре».
5.tЛирик жанрлар турында төшенчә: ода, газәл, кыйтга, касыйдә.
6. Күрсәтелгән әсәрләрне уку.
Дәрес лекция формасында алып барыла, укучылар лекцияне яки лекциянең планын язалар.
Авыр реакция елларыннан соң, эшчеләр сыйныфының азатлык өчен яңа көрәше башлана. Моңа мисал итеп 1912 елдагы Лена вакыйгаларын алырга мөмкин. Революцион көрәш елдан-ел үсә бара, аны тик сугыш башланып китү генә өзә.
Тукай иҗатында азатлык, якты көн турындагы өметләр көчәя, ныгый бара. Сизгер реалист язучы тормыштагы бу хәрәкәтне күрә һәм иҗатында чагылдыра. Аның тавышы тагын көр яңгырый башлый:
Еллар үтеп, бара торгач картайсам да,
Бөкрем чыгып бетсә дә, хәлдән тайсам да, —
Күңелем минем япь-яшь калыр, һич картаймас,
Җаным көчле булып калыр, хәлдән таймас.
Җырлый, җырлый үләрмен мин үлгәндә дә, —
дип язды ул үзенең «Шагыйрь» дигән шигырендә.
Тукай азат һәм бәхетле тормышның изге көрәш нәтиҗәсендә генә туачагына өмет баглавын «Татар яшьләре» шигырендә чагылдырды:
Күк булып күкрәр һавада хөр яшәү даулашлары,
Ялтырар изге көрәшнең хәнҗәре, алмазлары,
Яки «Даһига» шигырендә:
Артка бакма, даһием, идеал һаман да алда ул;
Алга барганнарга тик табла табылса: алла ул.
(Алла сүзе монда иң югары максатны аңлата.) Революцион күтәрелеш елларында Тукай иҗатында социаль мәсьәләләр кискен төс алды. Җир мәсьәләсенең хәл ителмәве «Авыл халкына ни җитми» шигырендә ирония белән, дөресрәге, сарказм белән (яшь аралаш көлү белән) күрсәтелә:
Казенный булса да, зур урманы, чыршы, нараты бар;
Казенный булса да, гәрчә, эчим дисә — аракы бар.
Җитәр төсле түгелдер, ничек хәмет итсә дә алланы;
Хисапсыз әйдәгән ихсан иманны һәм имананы.
«Буран», «Суык» шигырьләрендә кышкы рәхимсез табигать күренешләренә ярлылар тормышы параллель китерелә:
Сукранам мин, кар арасыннан карый да ай көлә.
Мин, фәкыйрь, михнәттә гүя, — чарлагыннан бай көлә!
«Буран»
Байлар кигән тиен толып, төлке толып,
Үз фикренчә, Печән базар күрке булып;
Куллар сузу, ялангачлык, ертык җилән
Күрнә аңар кызык булып, көлке булып.
«Суык»
Изүчеләргә карата нәфрәтен, хезмәт ияләренә булган мәхәббәтен Тукай «Толстой сүзләре» дигән шигырендә бирә:
Тәмле булганга гаҗәпләнмә бу байлар ашлары,
Күп вакыт борчы, тозы — мескен, гидайлар яшьләре.
Октябрьга кадәр беренче мәртәбә большевик образына ода язучы да Тукай була. Бөек идеалга хезмәт итү үрнәген ул большевик революционер Хөсәен Ямашевта күрде:
Көч белән бергә гүзәллекне җыйган диңгез кеби,
Ул иде өстен вә кул җитмәс кеше, йолдыз кеби…
Үтте тормыш пычрагын гәүһәр кеби вөҗдан белән,
Аз гына кер кунганын да кай җиреннән кем табар?
Дәрескә йомгак итеп, укучылар дәреслектән тема буенча укыйлар һәм бер укучы сөйләп күрсәтә (162—164 битләр). Укытучы бу урында «Г. Тукай ни өчен X. Ямашевка шундый зур бәя бирә?» — дигән сорау буенча әңгәмә үткәреп ала.
Г. Тукайның әсәрләре бик күп шигъри формаларда язылган. Алар арасында ода да, газәл дә, кыйтга да, касыйдә дә бар.
Ода яки мәдхия — лирик поэзиянең бер төре. Нинди дә булса бер кешене мактап яки тантаналы вакыйгага багышлап язылган әсәр. Мәсәлән, «Хөрмәтле Хөсәен ядкяре» ода формасында язылган.
Газәл — лирик шигырь. Ул ике юллы шигырьләрдән тора. Ике юллы шигырьләрнең саны 12 дән артмаска тиеш. Мисал итеп, Тукайның газәл формасы белән язылган «Өзелгән өмит» шигырен алырга мөмкин.
Күз карашымда хәзер үзгәрде әшьялар төсе,
Сизелә: үтте яшь вакытлар, җитте гомрем яртысы.
Күз тегеп баксам әгәр дә тормышымның күгенә,
Яшь һилал урнында — анда тулган айның яктысы.
Нинди дәрт берлән каләм сызсам да кәгазь өстенә,
Очмый әүвәлге юләр, саф, яшь мәхәббәт чаткысы.
Касыйдә — лирик поэзиянең бер төре. Вакыйга яки кеше турында мактап язган җыр яки поэма. Касыйдә үзенең формасы белән газәл белән бер, ләкин анда ике юллы шигырьләр саны уникедән артык булырга мөмкин.
Кыйтга — кечкенә, исемсез шигырь кисәкләре.
Хәзрәти Пушкин вә Лермонтов әгәр булса кояш,
Ай кеби, нурны алардан икътибас иткән бу баш, —
дип башланган кыска шигырь моңа үрнәк була ала.
«Тукай укулары»на әзерләнү өчен доклад темалары һәм әдәбият күрсәтелә.
Доклад темалары:
«Тукай һәм халык иҗаты».
«Тукай һәм рус әдәбияты».
«Тукай һәм балалар әдәбияты».
«Тукай безнең көннәрдә».
«Тукай — минем яраткан шагыйрем».
Әдәбият:
Г. Тукай. Әсәрләр, дүрт томда, 1, 2, 3, 4 томнар, 1955—1956 еллар.
И. Пехтелев. Тукай и русская литература, 1966 ел.
Р. Башкуров. Тукай и русская литература, 1958 ел.
Г. Халит. Тукай үткән юл, 1962 ел.t
ҖИДЕНЧЕ ДӘРЕС
Тема: «Печән базары, яхут яңа Кисекбаш» поэмасы
I. Укытучының кереш сүзе.
1.tЧорга характеристика.
2.tБу чорда татар әдәбияты.
3.tИске «Кисекбаш китабы» турында.
4.t«Яңа Кисекбаш» — сатирик, пародик, фантастик әсәр.
5.tӘсәрнең язылу тарихы (Г. Камалның Тукаев турындагы истәлекләреннән өзекләр уку).
II.tПоэманы уку.
III.t Өйгә эш.
Дәрес лекция методы белән бара.
1905—1907 ел революциясе кан эчендә бастырылгач, илдә кара реакция еллары башлана. Бу чорда реакцион көчләр аеруча котырына. Контрреволюциянең һөҗүме идеология фронтында да бара. Самодержавие ялчылары булган кара көчләр: байлар, динчеләр, аларга ялланган буржуа интеллигентлары революцион-демократик көчләргә каршы һөҗүмне көчәйтәләр. Халык массаларын дин, шәригать, милләтчелек белән агуларга омтылалар. Демократик матбугатны, алдынгы язучыларны эзәрлеклиләр, алар өстеннән патша охранкасына донослар язып торалар. Г. Тукай боларның барысын да үз җилкәсендә татый. Бөек шагыйрь бу реакцион көчләрне үзенең үткен сатирик әсәрләрендә күрсәтә: «Печән базары, яхут яңа Кисекбаш» поэмасы, «Ысулы кадимче», «Муллалар», «Милләтчеләр», «Ишан» һ. б. әсәрләре.
Бу чорда башка революцион-демократ язучылар да реакцион көчләргә каршы көрәш поэзиясендә нык торалар.
Капиталистик Казандагы мещаннар тормышын Г. Камал «Безнең шәһәрнең серләре», «Беренче театр», «Бүләк өчен» исемле комедияләрендә чагылдырды. Шәһәр һәм авыл ярлыларының эшсезлектән, ачлыктан интегүләрен М. Гафури «Ярлылар яки өйдәш хатын», Ш. Камал «Козгыннар оясында», руханиларның бозыклыгын Ф. Әмирхан «Фәтхулла хәзрәт» кебек әсәрләрендә ачык күрсәтте.
Г. Тукайның «Печән, базары, яхут яңа Кисекбаш» поэмасы — сатирик үткенлеге, мещан, кадимчеләрнең пычрак йөзен фаш итүче югары художестволы пародия булуы ягыннан татар әдәбиятының иң яхшы әсәре булып санала. Поэма 1908 елда басылып чыга.
Татар әдәбиятының бик борынгы (XII йөз) памятникларыннан саналган «Кисекбаш китабы» бар. Бер яктан, фольклор элементларына, икенчедән, ислам дине өйрәтүләренә таянып язылган бу әсәр революциягә кадәр кадим мәктәпләрендә уку китабы булып саналган. Тукай, үзенең поэмасында шул борынгы әдәбият памятнигының формасын, кайбер строфаларын алып, аңа пародия рәвешендә яңа эчтәлекле сатира әсәре яза.
Пародия — нинди дә булса бер әсәрнең формасына ияреп, шул форма ярдәмендә бөтенләй яңа эчтәлек бирү, иске әсәрнең идея эчтәлегенә каршы кую.
Иске китаптагы гөнаһсызга җәберләнгән изге кеше образы урынына, Тукай XX йөз башындагы татар байларының реакцион сыйныфын, «Көфер почмагы» кешеләрен фаш итә.
Поэмада, фантастик вакыйгаларга бәйләп, тормыштан алынган типлар — Печән базары сәүдәгәрләре, Камчылы ишан, Карәхмәт, Гайнан Вәисев, Садри Максуди сурәтләнә.
Поэмада очраган түбәндәге сүзләргә аңлатма биреп китәргә кирәк.
Печән базары — Казанның хәзерге Киров урамында була.
«Көфер почмагы» — Казандагы Печән базары мәчете чаты (хәзер анда чукрак-телсезләр клубы). Шунда татар реакционерлары җыелып, яңалык яклы кешеләрне «көфер» яки «динсез» дип тирги торган булганнар. Шуңа күрә прогрессив яшьләр бу чатны «Көфер почмагы» дип атаганнар.
Камчылы ишан — Яңа Бистә ишаны. Авыруларны камчы белән сугып «дәвалый» торган була. Шуңа күрә аны «Камчылы ишан» дип йөрткәннәр.
Карахмәт — Казандагы Никитин циркында (ат кәмитендә) көрәшче, пәһлеван (батыр).
Садри Максуди — кадимчеләр партиясе члены, өченче һәм дүртенче Дума члены, соңыннан ак эмигрант.
Гайнан Вәисев — зур дин башлыгы, сектантлар группасы җитәкчесе. Поэмада ул Дию дип бирелә.
Поэманың язылу тарихы турында Г. Камал үзенең истәлекләрендә менә нәрсәләр сөйли:
Шул вакытларда Казан циркына «Карәхмәт» дигән бер көрәшче килә. Казан мөселманнарының «милли, дини» рухлары кузгала. Мин, шуннан файдаланып, Тукайдан «Яшен» өчен берәр нәрсә язуын сорыйм. Тукай риза булып кала. Бер-ике көн узгач, Тукайдан язып-язмаганлыгын сорыйм. Тукай «Кисекбаш, яки Печән базары» дип бернәрсә яза башлаганын, ләкин аның озынга киткәнен сөйли. Бер-ике көннән язып бетерә. Шул вакыт Тукай янына Г. Шәрәф керә, ул аңарга аны укып та чыга һәм аңарга сатып та куя. Мин авыз күтәреп калам. Шәрәф аны бик кызу тотып бастырып та чыгара һәм китап тиз арада сатылып та бетә.
(М. Гайнуллин һәм Җ. Вәзиева. XX йөз татар әдәбияты, II кисәк, 201—202 битләр.)
Укытучы кереш сүздән соң әсәрне үзе укый. Әсәрдә шактый күп булган архаик һәм чит сүзләргә дә, я уку дәвамында, я бер бүлекне укып бетергәч, аңлатма ясала.
Поэманы укыганда, Р. Гобәйдуллинның «Кисекбаш» балетыннан әкрен генә фрагментлар уйнату сөйләүгә комачауламый, тәэсирне генә көчәйтә.
Өйдә поэманы тагын бер кат яхшылап укып чыгарга һәм катлаулы план төзеп килергә кушыла.
СИГЕЗЕНЧЕ ДӘРЕС
Тема: «Печән базары, яхут яңа Кисекбаш» поэмасына анализ
1.tҮткән дәресне кабатлау.
2.tПоэмадагы образларга характеристика.
а)tКисекбаш.
б)tДию.
в)tКарахмәт.
г)tКамчылы ишан.
Үткән дәресне кабатлау өчен сораулар:t
1.tӘсәрнең язылу тарихы ничек?
2.t«Яна Кисекбаш» ни өчен сатирик һәм пародик әсәр дип атала?
3.tПоэманың идеясе нәрсә?
Яңа дәресне кабатлау үткәрмичә дә башлап җибәрергә мөмкин.
Укытучы һәр образга характеристика бирә, ә укучылар, шул сүзләрне раслый торган юлларны табып, укып күрсәтәләр.
Образлар системасын тикшерүгә күчкәч, Кисекбаш беренче планга куелырга тиеш. Монда ике моментка тукталу бик әһәмиятле. Берсе, Кисекбашның үзе турындагы хикәясе, икенчесе, Печән базары халкының аңа мөнәсәбәте. Шагыйрь Кисекбашның кемлеген үз авызыннан сөйләтә (шул юлларны укучылар табып укыйлар).
«Баштан үткәнне сөйлимен, тыңлагыз,
Мин хаҗи — бардым хәҗә туксан тугыз…
Мин гласныйлыкта тормышдым янә
Бу шәһәрнең думасында ун сәнә.
Һәм дә Мәскәүдән дә маллар алмышым,
Сумына туксан тиенне чәлмешем.
Итә ирдем көн дә бер Коръән хәтем,
Алмышым гомремдә унбишләп хатын.
Кич барыр ирдем «тәтәйләр» рәтенә,
Әүрелеп көндез кеше сурәтенә…»
Ул Баш әйтә: «Бу Карахмәт шаштымы?
Ул күтәрерлек җиңел бер башмы бу?
Бер түгел меңләп Карахмәт килсә дә,
Хәтта Зайкин, Медведев бер булса да,
Һич насыйп булмас аларга кузгату,
Файдасыздыр кузгатырга күз ату.
Чикмәсен бушка газапны — булмый да,
Чөнки бер мең пот тәгассып бу мидә.
Бу мидә йөзләп гыйнат амбары бар,
Бу мидә мең пот сыраның пары бар.
Бу мидә бардыр җәһаләт ун вагон,
«Мин беләмлек» дәгъвасы — бер мең вагон.
«Иске — изге» фикре бардыр ун келәт,
«Һәр җәдит — кяфер» — егерме склад…»
Ләкин Кисекбашның характеристикасы аның үз хикәяләве белән генә тәмамланмый. Укучылар аның тирә-ягындагы буржуа мещаннарының сүзләрен өченче бүлектән табалар:
Хазирун: «Аһ, нинди изге баш!» — диләр,
«Тик янә урнына ябышмас», — диләр.
Инде мөэминнәр каты кызгандылар,
Чын күңелдән Баш өчен сызландылар.
Кисекбаш турында бу юлларны табып укыганнан соң, укытучы нәтиҗә ясый:
Кисекбаш — кабахәт, җирәнгеч бер тип. Ул үзендә кадимче буржуа вәкилләренең барлык сыйфатларын туйлаган. Ул ниндидер абстракт, фантастик образ түгел, реаль образ. Шуның өчен дә Тукай поэманың соңгы юлларын:
Сез беләмсез: ул Кисекбаш әл дә бар,
Көн күрә яхшы гына, ул — сәүдәгәр, —
дип бетерә.
Дию әсәрдә Кабан күле төбендәге патшалыкның явыз башлыгы итеп сурәтләнә:
Биниһая зур башы, гөмбәз кадәр,
Ни сәбәптәндер, башында фәс тә бар.
Салынып төшкән килешсез мыегы
Бик озындыр, мисле күсе койрыгы.
Бармаклары охшар адәм гәүдәсе,
Күп татарны имгән ирде ул гасый.
Дию — сатирик һәм пародик образ. Бу образда халыкны талаучы, аны дини ялганнар белән агулаучы реакцион ишан тибы күрсәтелә. Дию образы Казанның ишан Гайнан Вәисев исеме белән бәйле. Ул, искелек карашларын тагын да киңрәк җәелдерү өчен үз тирәсенә мөритләр җыеп, «Вәисевский божий полк» дип аталган секта (оешма) төзи. Тукай шул полкның «штабын» Кабан күле төбендәге Дию сараена әйләндерә.
Белмисең, махсус колониям бар минем.
Мәхкәмәм бар, автономиям бар минем.
Вәисев үзенең оешмасын «Фиркат наҗия» (коткаручы алла партиясе) дип атый. Ә Тукай андагы «наҗия» сүзен «җания» сүзе белән алмаштыра һәм, Тукайча, «Җинаятьче алла полкы» булып чыга.
Кисекбашның хатыны һәм баласы Дию тарафыннан урлану шулай ук реаль фактларга таянып язылган. Гайнан Вәисев Самарадан килгән бер сәүдәгәрнең хатынын көчләп алып кала.
Бар иде картлыкта алган хатыным,
Бер балам—аһ, күз нурым! Аһ, алтыным!
Карт көнемдә бунлар иптәшләр иде,
Яхшы юлдашлар вә сердәшләр иде.
Тартып алды бунларый миннән Дию,
Сезгә ваҗыптыр миңа ярдәм кылу.
Диюнең һичбер вакытта да яшәмәвен,
Гайнан шикелле ишаннарга пародия булуын аңлату өчен Тукай:
Ул Дию күздән югалды юк булып,
Очты Яңа Бистә якка ут булып, —
дип бетерә.
Камчылы ишан образы да үзенең характерлы сыйфатлары белән Гайнан ишанга якын тора.
Дөресрәге, Казанда Яңа Бистәдә яшәгән, авыруларны камчы белән сугып «дәвалый» торган ишан образы бирелгән.
Шул вакытта Камчылы ишан килә,
Ул Кисекбашны тотубән өшкерә.
Күрделәр: Баш яшь егет булды янә,
Кул, аягы, гәүдәсе килде янә.
1908 елда Казанның Никитин циркында Карахмәт исемле көрәшче катнаша. Печән базары сәүдәгәрләре, милләтчелек белән исереп, циркка йөриләр, мөселман пәһлеванны мактыйлар. Акча җыеп, аңа алтын сәгать бүләк итәләр.
Ләкин Карахмәтнең «батырлыгы» озакка бармый, көрәшчеләрнең берсе аны җиңә. Чөнки аның «батырлыгы» цирк хуҗасы тарафыннан акча җыю өчен генә оештырылган була. Шулай итеп, Печән базары геройлары да, мөселман «батыры» да көлкегә калалар. Тукай шулардан файдаланып образ тудыра. Шагыйрь Карахмәт образын Печән базары сәүдәгәрләренең черек карашларын фаш итү өчен бирә. Димәк, Карахмәт — сатирик һәм пародик образ.
Дәрес барышында Р. Гобәйдуллинның «Кисекбаш» балеты күренешләрен эпидиаскоп аша күрсәтү урынлы була.
Дәрестә, вакыт калса, Ф. Әмирханның «Печән базары, яхут яңа Кисекбаш» поэмасы турындагы мәкаләсен кычкырып укырга кирәк (М. Гайнуллии һәм Җ. Вәзиева. XX йөз татар әдәбияты, II кисәк, 543 бит).
Өй эше итеп поэмадан эпитет, чагыштыру, сызландыруларны билгеләп килергә кушыла. Тема буенча киләсе дәрес өчен укытучы план үрнәге бирә. (Ул план тугызынчы дәрестә күрсәтелде.)
ТУГЫЗЫНЧЫ ДӘРЕС
Тема: «Печән базары, яхут яңа Кисекбаш» поэмасының сәнгатьчә эшләнеше
Анализ планы (план тактага языла, укучылар дәфтәрләренә күчерәләр):
1. Поэманың композициясен тикшерү.
а) Экспозиция.
б)tТөенләнеш.
в)tХәрәкәт үстерелеше (ситуация).
г)tКульминация.
д)tЧишелеш.
2. Поэмадан сурәтләү чараларын табу.
а)tЭпитет.t
б)tМетафора.
в)tЧагыштыру.
г)tСынландыру.
д)tМетонимия.
е)tГипербола.
Иң элек әңгәмә формасында композициянең компонентларын искә төшереп үтәргә туры килә.
Композиция — әсәрне төзү, аның төрле кисәкләрен урнаштыру, вакыйгаларны сурәтләү тәртибе.
Компонент — әсәрнең кисәкләре.
Экспозиция — сюжетның, эчтәлекнең кереш өлеше. Вакыйганың барган урыны, катнашучылар белән таныштырган өлеше.
Төенләнеш — хәрәкәтнең үсүенә китергән вакыйгалар.
Ситуация — әдәби әсәрнең төрле эпизодларында катнашучы кешеләрнең үзара мөнәсәбәтләре һәм көрәшләре нәтиҗәсендә туган хәл.
Кульминация — әсәрдәге вакыйгалар үсешендәге иң киеренке момент.
Чишелеш — әсәрдә сурәтләнгән вакыйгалар барышы нәтиҗәсендә геройлар тормышында туган соңгы хәл, соңгы күренеш.
Шушы төшенчәләрне кабатлагач, поэма өстендә мөстәкыйль эш башлана. Бу эш әңгәмә формасында алып барыла. Укучыларны эшкә күбрәк тарту максат итеп куела. Моңа ирешү өчен поэма өстендә мөстәкыйль эш үткәрелә. Эш түбәндәгечә оештырыла.
Экспозиция:
Вакыйганың урыны — Никитин циркы, Печән базары, Көфер почмагы.
Катнашучылар: Карәхмәт, Кисекбаш, картлар.
Поэма экспозиция белән башлана (I, II, III бүлекләр).
Төенләнеш: Карахмәт Кисекбашны якларга ант итә һәм Диюгә каршы сугышка китә (шул юлларны өченче бүлектән табып укыйлар).
—t«Мин, — диде, — дөньяда тормыйм, ичмасам,
Шул Дию, &nbnbsp;залим, башыны кисмәсәм…
Я үләм мин, я шуның муйнын кисәм,
Хак гыйнаять әйләр ирсә, мин басам»…
—t«Бармыйлармы? Мин барам, әлбәт, барам,
Бармасам, дөнья йөзе булсын хәрам!..»
Пәһлеван вагонга җирләште кереп,
Алды «пересадка» берлән билет.
Барча мөэминнәр озатып калдылар: —
И ходаем, рәхмәтеңне сал! — диләр.
Хәрәкәт үстерелеше: Карахмәт белән Кисекбаш Кабан күленә киләләр. Пәһлеван күлгә чума. Дию сараена керә. Мөселманнар белән очраша. Дию белән сугыша (болар бишенче бүлектә сөйләнә).
Кульминация: Печән базары. Халык вагон көтә. Куркыныч хәлләр туа (алтынчы һәм җиденче бүлекләр).
Чишелеш: Вагон килеп җитә. Аңа Дию тагылган. Карахмәт халык белән күрешә. Камчылы ишан Башны яшь егеткә әверелдерә (сигезенче бүлек). Бу бүлекне укып чыгарга да була.
Поэма сурәтләү чараларына һәм образлы сөйләмнең башка алымнарына бик бай. Әсәр өстендә эшләп, укучылар бу сурәтләү чараларын үзләре табалар. Төшенчәләрне искә төшереп үтәргә дә була. Мәсәлән, сурәтләү чараларының кайбер мисаллары:
Эпитет:
Һәм акайган, кот очарлык күзләре.
Куркынычлы күзләре уттай яна.
Салынып төшкән килешсез мыегы.
Чагыштыру:
Кузгалып китте вагон — җилдәй бара.
Күтәреп башны арслан сыман.
Бик каты күк күкрәгән төсле була.
Сынландыру:
Аглый кибетеннән кәләпүшләр чыгып.
Метафора:
Күп татарны имгән ирде ул гасый.
Газбилә авызыннан утлар чәчрәде.
Метонимия:
Кәкре койрыклар! Кая башны җитү!
Гипербола:
Бауның алты мең колачлык буе бар.
Бу мидә бардыр җәһаләт ун вагон,
«Мин беләмлек» дәгъвасы — бер мең вагон.
Укытучы дәрестә актив катнашкан укучыларга бәяләр куя һәм дәресне тәмамлый.
УНЫНЧЫ ДӘРЕС
Тема: Г. Тукайның поэтик осталыгы һәм аның татар әдәбиятында тоткан урыны
Дәрес лекция-әңгәмә формасында алып барыла. Дәреснең планы:
1.tТукайның поэтик теле.
2.tШигырь төзелеше.
3.tУкытучының йомгак сүзе.
Реакцион милләтчеләр, динчеләр гарәп-фарсы, төрек телләре белән чүпләнгән ясалма тел тудырырга азапландылар. Г. Тукай күп кенә әсәрләрендә моңардаи ачы көлде.
Тукайның үзенең беренче шигырьләрендә әле (көнчыгыш телләреннән алынган сүзләр күп булса да, ул алардан арына бара һәм татар әдәби теленә нигез салучы сүз остасы дәрәҗәсенә күтәрелә. Ә «Печән базары, яхут яңа Кисекбаш» поэмасында архаик сүзләрне иске «Кисекбаш китабы»на пародия колоритын бирү өчен һәм татар буржуазиясе жаргоныннан көлү өчен куллана.
Тукай гомумхалык телендә җиңел һәм шуның белән бергә музыкаль яңгырашлы итеп яза. Халыкның үзен һәм аның иҗатын сөю язучыда туган телгә тирән мәхәббәт уята.
Тукай шигырьләрендә һәр сүз үз урынында. Ул сүзләрне бик оста сайлап ала һәм конкрет, җанлы сурәтләү чаралары куллана.
Бигрәк тә балалар өчен язган шигырьләре, әкиятләре җиңел, гади, матур, балалар күңеленә үтеп керерлек итеп язылган. (Бу урында мисал өчен «Шүрәле», «Туган тел» яки башка шигырьләрне яттан сөйләргә була.)
Тукай үзенең шигырьләрен төрле үлчәүләрдә яза. Нигездә силлабик шигырь төзелешен куллана. Силлабик шигырь төзелеше — шигырь юлларындагы иҗекләрнең билгеле бер санда кулланылуына нигезләнгән шигырь төзелеше системасы. Ләкин Тукай бу системага бик күп үзгәрешләр кертә: басым, рифма, фигуралар, буенча төрләндерә, баета. Кайбер шигырьләрен халык җырлары үлчәвендә яза.
Мәсәлән: «Эштән чыгарылган татар кызына» җыр үлчәвендә язылган.
Беренче юл — 10 иҗек, икенче юл — 9 иҗек, өченче юл — 10 иҗек, дүртенче юл — 9 иҗек.
Бу урында Тукайның берничә шигырен сайлап, укучылардан шигырь төзелешен тикшертергә була.
Һәр халыкның тарихи үсешендә тирән эз калдырган уллары була. Г. Тукай да шундыйлардан. Аның исеме якты йолдыз булып балкып нур чәчеп тора. Г. Тукай үз чорының югары культуралы кешесе була. Ул гомере буена укый. Көнчыгыш һәм рус әдәбиятын, халык иҗатын, халык телен өйрәнә.
Шагыйрь төрле жанрларда иҗат итте. Бу урында укучылар төрле жанрларда язылган әсәрләргә мисаллар китерәләр һәм шагыйрь лирик шигырьләр, ода, мәсәл, сатирик поэма, эпиграммалар, очерк, хикәяләр, публицистик әсәрләр язды, тәрҗемә белән дә шөгыльләнде дигән нәтиҗә ясыйлар.
Г. Тукай — критик реалист. Ул реаль тормыштан аерылмады. Тормышны дөрес гәүдәләндерде. Халык тормышының иң әһәмиятле якларын үз иҗатында чагылдырды. Шуңа күрә дә Тукайны халык шагыйре диләр. Г. Тукайның әдәби мирасына илебез халкы хөрмәт белән карый. Аның әсәрләре күп телләрдә басылып чыкты. Чөнки бөек шагыйрьнең милли һәм сыйнфый изүгә, царизмга каршы көрәшкә чакырган, халыклар азатлыгын һәм дуслыгын җырлаган әсәрләрендә татар халкының гына түгел, башка халыкларның да уйлары, хис һәм теләкләре чагыла.
Сочинение язарга әзерләнү өчен, өйдә түбәндәге китапларны карап килергә кушыла.
1.tГ. Тукай. Әсәрләр, I том, 1955 ел.
2.tГ. Халит. Тукай үткән юл, 1962 ел.
3.tДәреслек һәм хрестоматия.
УНБЕРЕНЧЕ ҺӘМ УНИКЕНЧЕ ДӘРЕСЛӘР
Бу дәресләрдә Г. Тукай иҗаты буенча сочинениеләр язу үткәрелә. Сочинениеләр өчен түбәндәге темаларны тәкъдим итәргә мөмкин:
««Печән базары, яхут яңа Кисекбаш» поэмасында сатирик образлар», «Тукай — минем яраткан шагыйрем» һ. б.
Сочинениеләрне төрле юллар белән тикшерергә була. Укытучы үзе тикшерә. Я параллель класс укучыларына, яки үзара алмаштырып, сочинениеләрне укучыларга рецензиягә бирә. Укучылар бер-берсенең эшләренә рецензияләр язып биргәч һәм үзләренчә бәяләгәч, укытучы яңадан карап чыга, билге куя.
Укучылар сочинение һәм докладларга рецензия язарга яраталар.
Мәсәлән, IX класс укучысы 3. сочинениесенә язылган рецензия түбәндәгечә иде:
3. үзенең сочинениесендә шагыйрьнең башка әсәрләреннән дә өзекләр китергән. Бу — уңышлы як. Поэманың сатира һәм пародия икәнен аңлата алган. Язуы матур, чиста, хаталар юк. Дөресрәге, юк диярлек.
Ләкин ул үзенең эшендә әсәрнең фантастик әсәр булуына бөтенләй тукталмый.
Сочинение үрнәге:
Г. Тукайның «Печән базары, яхут яңа Кисекбаш» поэмасында сатирик образлар
План:
1.tКереш. Поэманың язылу тарихы. Поэма — сатирик һәм пародик әсәр.
2.tКисекбаш образы.
а)tКисекбашның карашлары, эчке дөньясы.
б)tКисекбаш образының типик булуы.
3.tПоэманың әһәмияте.
Бер заман бардым Печән базарына,
Шунда мин таптым азык язарыма.
Г. Тукай.
Кара реакция елларында халыкның рәхимсез изелүен күргән язучы бу турыда язмый булдыра алмады. Шул авыр елларда татар буржуазиясе, самодержавие ялчылары белән берлектә, халыкны талады. Алар үзләренә байлык җыю максатыннан чыгып кына яшәделәр.
Иртә берлән кайнамакта бу базар,
Кайда баксаң, анда тулган сәүдәгәр.
Кайсысы сатмактадыр, кайсы ала,
Берсе алдый, шунда берсе алдана.
Һәм дә Мәскәүдән дә маллар алмышым,
Сумына туксан тиенне чәлмешем.
Халыкны изүчеләрне, динчеләрне, сәүдәгәр-мещаннарны Тукай күралмый. Бу турыда ул үзенең бик күп сатирик шигырьләрендә яза.
Аристократ — сорыкортлар, калын корсак, кечек башлар…
Яки:
Йөриләр бу кешеләр сөйрәлеп һәрдәм бәлешләргә;
Теләнми нишләсеннәр: кабилият беткән эшләргә.
Күңелдә утлары сүнгән, вә вөҗдан майга капланган…
Г. Тукай үзенең «Печән базары, яхут яңа Кисекбаш» исемле үткен сатирик поэмасын 1908 елда яза. Бу әсәрен ул иске татар мәдрәсәләрендә дәреслек булып йөргән дини эчтәлекле «Кисекбаш китабы»на пародия итеп яза. Тукай ул әсәрнең шигъри төзелешеннән, сюжетыннан файдаланып, аңа бөтенләй каршы әсәр иҗат итә.
«Яңа Кисекбаш» поэмасында тормыштан алынган образлар — Печән базары сәүдәгәрләре, Камчылы ишан, Карәхмәт сурәтләнә.
Дию образы аша шагыйрь Гайнан Вәисевне күрсәтә. Бу ишанның — Диюнең аяныч корбаннарыннан берсе — Кисекбаш. Ишан аның хатынын тартып ала, аны кимсетә.
Ләкин Кисекбаш үзе дә начарлыкларны дин исеменнән эшли. Шагыйрь Кисекбашның кемлеген үз авызыннан сөйләтә:
Итә ирдем көн дә бер Корьән хәтем,
Алмышым гомеремдә унбишләп хатын.
Кич барыр идем «тәтәйләр» рәтенә,
Әүрелеп көндез кеше сурәтенә.
Баю, зур табыш алу өчен Кисекбаш теләсә нинди караңгы эшләргә әзер. Ул төрле юллар белән зур дәрәҗәгә дә ирешкән була.
Мин гласныйлыкта тормышдым янә
Бу шәһәрнең думасында ун сәнә.
Һәм дә Мәскәүдән дә маллар алмышым,
Сумына туксан тиенне чәлмешем, —
дигән юлларда аның нинди «изге Баш» булуы ачык күренә.
Тукай Кисекбашның карашларын, эчке дөньясын күрсәтеп бирә:
Бу мидә йөзләп гыйнат амбары бар,
Бу мидә мең пот сыраның пары бар.
Бу мидә бардыр җәһаләт ун вагон,
«Мин беләмлек» дәгъвасы — бер мең вагон.
«Иске — изге» фикре бардыр ун келәт,
«Һәр җәдит — кяфер» — егерме склад.
Ваклыгы, әшәкелеге белән безнең алга сәүдәгәр образы килеп баса. Бу — типик образ. Аның типик булуын Печән базары сәүдәгәрләренең Башка сокланып карауларыннан аңлап була. Кисекбаш образында реаль кешене чагылдыруын Тукай үзе дә әйтеп бирә:
Сез беләмсез: ул Кисекбаш җл дә бар,
Көн күрә яхшы гына, ул — сәүдәгәр, — ди.
Тукай бу поэмада татар буржуа җәмгыятенең череклеген тулы ачып сала. Дию һәм камчылы ишан образларында халыкны дин сөреме белән агулап ятучы руханиларны аяусыз фаш итә. Поэмада Печән базарының эчке дөньясы сурәтләнә, «Көфер почмагы»ның караңгы яклары ачып салына.
Тукайның бу әсәре татар әдәбиятындагы иң яхшы әсәрләр рәтенә керә. Сатирик әсәр буларак, реакцион көчләргә каршы көрәштә аның әһәмияте бик зур.
IX Б классы укучысы Закирова Ләлә.
Класстан тыш эшләр
«Татар халкының бөек шагыйре Г. Тукай эзләреннән» темасына экскурсия үткәрү тәҗрибәсеннән
Уку-укыту һәм тәрбия эшләрен тормышка бәйләп үткәрүдә һәм аларның сыйфатын тагын да күтәрүдә экскурсияләрнең роле бик зур.
Әдәби әсәрләрдә сурәтләнгән җирләргә, аерым язучыларның иҗатларына бәйле урыннарга, әдәбиятны үзләштерү һәм язма эшләргә әзерләнү максатыннан чыгып, күзәтү алып бару экскурсияләре үткәрү файдалы.
«Тукай эзләреннән» дигән экскурсияне өч этапка бүлеп була. Беренчесе — Казан, икенчесе — Кырлай — Кушлавыч, өченчесе — Уральск.
Казандагы экскурсиянең планы:
1.tКиров урамы, «Сарай» номерлары.
2.tПечән базары чатындагы мәчет.
3.t«Болгар» номерлары.
4.tЯңа Бистә зираты, Тукай кабере.
5.tТатарстан урамы, Тукай һәйкәле.
6.tМуса Җәлил исемендәге Татар дәүләт опера һәм балет театры янындагы һәйкәл.
7.tТукайның замандашы Шәриф Камал музее.
8.tКлячкин больницасы
(Островский урамы).
Экскурсия Киров урамыннан башлана. Урамның тарихы аңлатыла. Бу урамда элек Печән базары булган, аннан трамвай йөргән. Трамвай «вагоннарын атлар тартып йөрткән. Шушы урамда уң якта «Сарай» номерлары була. Талантлы шагыйрь, 1907 елның көзендә, Казанга килеп, шушы номерга урнаша. Ләкин ул анда озак тормый, «Болгар» номерларына күчә.
Шуннан соң Печән базары чатындагы мәчет янына тукталырга кирәк. Бу чатны прогрессив карашлы яшьләр «Көфер почмагы» дип йөрткәннәр. Анда җыелган динчеләр, реакционерлар яңалык яклы кешеләрне «көфер», «динсез» дип тиргәп көн уздырганнар. Мондый кешеләр турында сүз Г. Камал әсәрләрендә дә бар.
«Безнең шәһәрнең серләре» комедиясендә шкафчы Әхмәтҗан — шундый типларның берсе. Г. Тукай 1908 елда «Печән базары, яхут яңа Кисекбаш» поэмасын яза. Бу әсәрен ул «Кисекбаш» китабы исемле дини һәм фантастик ышануларга нигезләнгән әсәргә пародия рәвешендә язып, тар акыллы татар милләтчеләренең, муллаларның, сәүдәгәрләрнең һәм татар җәмгыятендәге барлык реакционерларның наданлыгыннан көлә. Ул аларны «Печән базары» дигән символик исемгә берләштерә. Ул әсәрдә нәкъ менә шушы почмак турында языла.t
Йөгерешәләр сөртенә дә абына,
Барча мөэминнәр «Көфер почмагы»на…
Һәр тараф тулган караучы — юк саны.
Баш «Көфер чаты»на җиткәч туктады.
Поэмада Кисекбашның Печән базарына килүе алына.
Ерак түгел — «Болгар» номерлары. Бу йортның стенасына:
«Монда 1907—1913 елларда Г. Тукай яшәде»,— дигән мемориаль такта куелган.
Аннан соң инде Яңа Бистә зиратындагы Тукай каберенә барырга кирәк.
Капитализм шартлары, контрреволюцион татар буржуазиясе халыкның сөекле җырчысын вакытсыз һәлак итте. Тукай гомеренең һәм иҗатының чәчәк аткан чорында үлде. Аңа бары 27 яшь кенә иде. Казан шәһәренең меңләгән хезмәт ияләре Тукайны мәңгелек юлга озаттылар. Аның үлеме халык һәм әдәбият өчен зур югалту булды. Шушы кайгының авырлыгын М. Гафури «Г. Тукай вафатыннан соң» дигән шигырендә чагылдырды:
Үлмәдең син: чөнки бу көн һәр татар күңлендә син,
Бетмәдең син: һәр кеше сүзендә син, телендә син…
Тукай татарлардан икенче кеше булып табут белән күмелә. (Беренчесе X. Ямашев була.) Шулай ук хатын-кызларның беренче мәртәбә зиратка керүе Тукайны күмгәндә башлана.
Тукай каберенә чәчәкләр куйганнан соң, аның тирә-ягын күзәтергә, татар халкының атаклы башка уллары һәм кызларының кайберләрең карарга кирәк.
Кайтканда урам исемнәренә игътибар ителә. Хөсәен Ямашев, М. Гафури, Нур Баян, Тукай урамнары… Киров урамы, Куйбышев мәйданы… Казанда атаклы бик күп кешеләр яшәгән, алар турында истәлекләр күп, урамнар алар исеме белән аталган…
Тукай исемен мәңгеләштерүгә партия һәм хөкүмәтебез зур игътибар бирә, Казанда аның исемендә филармония, язучылар клубы, урам бар. Татар культурасы, әдәбияты һәм сәнгате өлкәсендә ирешкән зур уңышлары өчен күп язучыларга, композиторларга, артистларга, художникларга Тукай премиясе лауреаты дигән мактаулы исем бирелә.
Тукай истәлегенә һәйкәлләр салу да партия һәм хөкүмәтебезнең аның иҗатына зур бәя бирүләре турында сөйли.
Куйбышев мәйданындагы менә бу һәйкәл 1958 елда салынды. Аның скульпторлары С. Ахун, Л. Кербель һәм Л. Писаревский. Шушы һәйкәлне ачу тантанасында язучы Афзал Шамов болай диде:
Тукай үзенең иҗат үсешендә рус әдәбиятыннан, аның Пушкин, Лермонтов һәм Некрасов кебек бөек шагыйрьләреннән өйрәнде. Ул татар халкының әдәбиятын, аның әдәби телен үстерүдә, аны халыкка якынлаштыруда онытылмас эш эшләде.
Ул — гасырлар шагыйре! Халык шагыйре!
Куйбышев урамы буйлап барганда, Муса Җәлил исемендәге Татар дәүләт опера һәм балет театрын, В. И. Ленин, А. С. Пушкин, Г. Тукай һәйкәлләрен карап үтәргә, Тукайның:
«Сабыр кирәк, килер заман һәр язучының үзен, сүзен һәм шәхси тормышын инәсеннән җебенә кадәр тикшереп чыгарлар»,— дигән сүзләрен искә төшерергә кирәк. Әйе, андый заман килде. Шушы зур театрда Тукай әсәрләре буенча эшләнгән балетлар куела, аның сүзләренә язылган җырлар яңгырый, һәйкәлләре мәһабәт басып тора.
Кайту уңаенда, Шәриф Камал музее һәм Клячкин больницасы карап узыла.
1913 елның февралендә Тукайның авыруы көчәя, ул аяктан егыла. Иптәшләре аны больницага салалар һәм 15 апрельдә ул шушы больницада үлә.
Экскурсиядән соң «Тукай эзләреннән» темасы буенча әңгәмә үткәрелә һәм шул темага сочинение язарга бирелә.
Экскурсиянең икенче этабы — Кушлавыч — Кырлай. Экскурсиянең планы:
1.tКырлай авылында Сәгъдиләр йорты, Тукай укыган мәдрәсә урыннарын карау.
2.tКырлай урманында чәчәк җыю.
3.tТукай һәйкәле янына чәчәкләр кую.
4.tТукай исемен йөрткән урта мәктәп укучылары белән очрашу.
5.tТукай исемен йөрткән китапханәгә кереп чыгу.
6.tКолхозчы яшьләр белән очрашу.
7.tАвылның тарихы белән танышу, халык авыз иҗаты материалларын җыю.
8.tКушлавычка бару.
9.tАндагы Тукай һәйкәленә чәчәкләр кую.
10.tТукай музей-йортын карау.
11.tКолхозчылар белән очрашу кичәсе үткәрү.
Тукай торган якларга килү белән, С. Хәкимнең шигырь юллары күңелгә килә:
Аның авылы моннан ерак түгел,
Туры килсә аннан үтәргә,
Онытмагыз, энем туган йортның
Нигезе белән танышып китәргә.
Ул нигездә хәзер башка бер әй,
Ул да инде тузган, искергән,
Энем бала чакта үскән каен
Белмим ауган, белмим киселгән,
Тамыры гына калган миләш белән
Шомырт һаман иске көенчә,
Шау чәчәккә күмелеп утыралар,
Җылы язлар безгә килдисә…
Кырлай урманына баргач, «Шүрәле»не искә алмый мөмкин түгел.
Нәкъ Казан артында бардыр бер авыл — Кырлай, диләр…
Урманында кып-кызыл кура җиләк тә җир җиләк;
Күз ачып йомганчы, һичшиксез, җыярсың бер чиләк.
Бик хозур! рәт-рәт тора, гаскәр кеби, чыршы, нарат;
Төпләрендә ятканым бар, хәл җыеп, күккә карап.
Юкә, каеннар төбендә кузгалаклар, гөмбәләр…
Ак, кызыл, ал, сап-сары, зәңгәр, яшелдән чәчкәләр…
Зур бу урман: читләре күренмидер, диңгез кеби…
Тукай һәйкәле янында Кырлай мәктәбе укучылары һәм укытучылары белән очрашу бәйрәм төсен ала. Бу урта мәктәптә 800 ләп бала укый. Мәктәптә төрле кабинетлар бар, алар кирәкле приборлар, күрсәтмә материаллар белән җиһазландырылган. Укучылар аттестат белән бергә тракторчы, тегүче, шофер һөнәренә өйрәнү турында таныклык та алып чыгалар. Укучылар үзләре мастерской төзегәннәр.
Кырлайда Тукайның замандашы Талип абзый яши, ул шагыйрь белән бергә укыган чакларын, урманнарда бергә йөргәннәрен сөйли.
Кичен яшьләр белән очрашу үткәрелә.
Тукай-Кырлай колхозы шоферы укучыларны ямь-яшел ашлык диңгезе уртасыннан сузылган кара такыр юл буйлап Кушлавыч авылына алып килә.
Анда Тукай һәйкәле янына чәчәкләр куеп, Тукай музей-йортын карыйлар, йортта өч бүлмә: зал, китапханә, музей. Китапханәдә сигез меңләп китап бар. Тукай исән булып, боларны үзе күрсә иде! Патша Россиясендәге караңгы татар авылында хәзер нинди зур үзгәреш…
Кичен клубта авыл халкы белән очрашу үткәрелә.
Концертта Тукайның шигырьләре укыла, аның сүзләренә язылган җырлар башкарыла.
Экскурсиядән кайткач, йомгак ясала. «Тукай укулары» үткәрелә. Альбом төзелә, сочинениеләр яздырыла.
Киләчәктә без Уральскига барырга җыенабыз.
«Тукай укулары»
«Тукай укулары»н үткәрүгә зур әзерлек алып барыла. Комиссия төзелә. План төзеп, эш бүлешү үткәрелә. «Укулар»да катнашачак кунакларга чакыру билетлары җибәрелә. «Укулар» үткәреләчәк көнгә зал бәйрәмчә бизәлә. Тукайның зур рәсеме, әсәрләренә иллюстрацияләр, аның сүзләре язылган плакатлар, тормыш юлын күрсәткән стенд, махсус чыгарылган стена газетасы эленә. Альбомнар, укучылар ясаган рәсемнәр, сочинениеләр, шигырьләр куела. Китаплар күргәзмәсе оештырыла. Укучыларның хезмәт дәресләрендә ясаган эшләре залга урнаштырыла.
«Укулар» башланыр алдыннан, тәнәфесләрдә мәктәп радиосы аша музыка тапшырыла. (Радио булмаган урыннарда музыканы грампластинка язмасында яки магнитофон язмасында бирергә мөмкин.) Уйнату өчен 3. Яруллинның «Тукай маршы», Ф. Яруллинның «Шүрәле», Ә. Бакировның «Алтын тарак», Р. Гобәйдуллинның «Кисекбаш» балетыннан фрагментлар, Тукай сүзләренә язылган көйләр файдаланыла.
«Тукай укулар ы»н үткәрү планы:
1.tГ. Тукай — татар халкының бөек шагыйре (кереш сүз).
2.tДокладлар ясау:
«Тукай — минем яраткан шагыйрем». «Тукай һәм халык иҗаты». «Тукай һәм рус әдәбияты». «Тукай һәм балалар әдәбияты» һ. б.
3.tСочинениеләрдән өзекләр, юлъязмалар уку.
4.tКунакларның чыгышлары.
«Укулар»ның берсендә, мәсәлән, Айрат Арсланов (артист) Тукай шигырьләрен укыды. Хәким Сәлимҗанов (артист) Тукай шигырьләрен укыды. Сибгать Хәким (язучы) үз шигырьләрен укыды. Бакый Урманчы (скульптор) Тукай скульптораларын ясавы турында сөйләде. Җамал Вәзиева (КДПИ доценты) истәлекләр сөйләде. Фәхри Насретдинов (җырчы) Тукай сүзләренә язылган җырлар җырлады.
5. Укучыларның Тукай шигырьләрен укулары.
ДОКЛАДЛАРДАН ҮРНӘКЛӘР.
Тукай — минем яраткан шагыйрем
Халык мәхәббәте — синең исемең,
Халык гомере — синең гомерең!
Тукай! Нинди бөек исем! Бу исем безнең йөрәкләрдә. Бу исем йолдыз булып, нур чәчеп тора.
Тукай — үз заманының Җәлиле булган. Муса фашистлар төрмәсендә яшәсә һәм иҗат итсә, Тукай Россия — халыклар төрмәсендә яши, шул авыр тормышта да гүзәл әсәрләр яза.
Г. Тукай минем алда туган илен, халкын сөюче чын патриот һәм үз иленең табигате, кырлары, урманнары, елгалары, авыл-шәһәрләре турында җылы хис һәм тирән мәхәббәт белән язылган лирик шигырьләр, поэмалар иҗат итүче булып басып тора.
Тукайның ялкынлы шигырьләренә соклану миндә моннан тугыз ел элек туды. Беренче тапкыр мәктәп бусагасын атлап кереп, кечкенә генә партага утырып укый башлауларым бүген дә исемдә. Беренче көннәрдән үк өйрәнгән шигырьләрем — Тукай шигырьләре һәм беренче җырлый башлаган җырларым Тукай җырлары иде.
Тукай үзенең шигырьләрендә безгә хезмәтнең олылыгын, матурлыгын, кешене кеше итүдә төп шарт булуын сурәтләде. Ул безгә хезмәтнең бәхет чишмәсе, рухи байлык булуын, яшәү шатлыгы бирүен, хезмәтнең генә кешене зурлавын ачып салды.
Зур бәхетләр сызганып эшкә бирелгәннән килә,
Аһ, оят, хурлык, түбәнлекләр иренгәннән килә.
Тукай укуның, белемгә омтылуның әһәмиятен һәм шул ук вакытта аның авыр хезмәт икәнен дә әйтте.
Аның шигырьләре аркылы бездә туган илгә, туган телгә, халыкка мәхәббәт хисе туды.
И туган тел, и матур тел, әткәм-әнкәмнең теле!
Дөньяда күп нәрсә белдем син туган тел аркылы.
Ул күп кенә шигырьләрендә югары катлау кешеләренә үзенең нәфрәтен белдерә.
Күзен йомган, муен бөккән, башында чалма чорналган;
Кибән чалма кибәк башта: ишан булган, имеш, хайван!
Ул халыкның авыр тормышын күреп борчыла, кайгыра.
Көзге төн. Мин йоклый алмыйм. Өй түрендә җил җылый;
Җил җыламый, ач үлемнең куркусыннан ил җылый.
Шуңа күрә халык аны үзенең якын дусты, көрәш һәм азатлыкның ялкынлы җырчысы санап, эчтәлеге белән социалистик, формасы белән милли культурасының якты түрендә урын бирде. Хәзерге көндә Тукай иҗаты мәктәпләрдә һәм югары уку йортларында өйрәнелә. Күп кенә совет язучылары Тукай иҗаты йогынтысында формалашты. Татарстанның күпләгән колхозлары, мәктәпләре, сәнгать-культура учреждениеләре, шәһәр урамнары һәм башкалар Тукай исемен йөртәләр. Татар язучылары Тукайга багышлап шигырьләр, поэмалар, пьесалар, романнар, татар композиторлары Тукай әсәрләренә музыка язалар.
Тукай бик күптән инде бары татар шагыйре генә булу рамкасыннан чыкты. Революциягә кадәр үк, М. Горький инициативасы белән, Тукайның әсәрләре русчага тәрҗемә ителә башлады. Хәзерге вакытта аның әсәрләре СССР халыкларының күпчелек телләренә тәрҗемә ителгән. Аның әсәрләре буенча язылган балетлар бөтен дөньяга билгеле.
Боларның барысы да татар халкының бөек шагыйре Г. Тукайның безнең белән, бөтен дөньяда тынычлык өчен көрәшүче, коммунизм төзүдә кыюлык, геройлыклар күрсәтүче совет халкы белән бергә яшәвен күрсәтә.
IX сыйныф укучысы Гафарова Ания.
Тукай һәм халык иҗаты
Татар халкының сөекле шагыйре Габдулла Тукай үзенең кыска гына иҗат дәверендә бик күп санда шигырьләр, поэмалар, публицистик әсәрләр, очерклар, хикәя, әкиятләр иҗат итте.
Шагыйрьгә бу зур уңышка ирешүдә аның таланты гына түгел, бәлки халык әдәбиятыннан киң файдалануы да ярдәм иткән дисәк, һич ялгышмабыз. Халык әдәбияты Тукайның иҗат чыганагы була. Шагыйрь халык иҗаты белән кече яшьтән үк кызыксына. Фатих Кәрим әйтмешли, «халык моңнарының бакчасында тибрәп үсә». Тукай халык җырларын өйрәнә, һәм үзе дә яхшы гына җырлый торган була. Бу турыда шагыйрь: «Мин кечкенәдән ук җырчы идем. Кайда ишетсәм дә, җырлау тавышын салкын кан белән тыңлый алмый идем», — ди. Яшьли ятим калган, тормышның әчесен-төчесен татыган Тукайның шундый нечкә хисле булуы бик аңлашыла. Ул халык җырларын «халкыбыз күңеленең һич тә тутыкмас вә күгәрмәс саф вә рәүшан көзгесе», — дип атый.
Тукай халык иҗатында халыкның моң-зарын, бай хыялларын, киләчәккә якты өметләрен күрә. Ул 1910 елда Казанда «Халык әдәбияты» дигән темага лекция укый. Лекциядә шагыйрь халыкның иҗади көченә зур бәя бирә. «Халык зур ул, көчле ул, дәртле ул, моңлы ул, әдип ул, шагыйрь ул», — ди Тукай. Бу лекциянең тексты соңыннан аерым китап итеп чыгарыла.
Татар халык иҗаты мавыктыргыч әкиятләргә, тапкыр мәкальләргә һәм җырларга бик бай. Тукай шушы әдәби байлыктан оста файдалана. Моңа «Шүрәле» поэмасы мисал булып тора. Халык әкиятен ул югары художестволы поэма итеп эшкәрткән. Поэма реаль тормышка бәйләнгән. Әсәр нечкә юмор белән башланып китә:
Нәкъ Казан артында бардыр бер авыл — «Кырлай» диләр, Җырлаганда, көй өчен, «тавыклары җырдай» диләр.
Шулай ук «Су анасы», «Таз», «Кәҗә белән сарык» һ. б. әсәрләрен Тукай халык иҗатыннан файдаланып яза. Халык арасында җырлана торган бик күп җырларны шагыйрь язып ала, эшкәртеп, сюжет сызыгына сала.
Тукай әсәрләрен халкыбыз яратып укый. Язылуына ярты гасырдан артык вакыт узса да, «Шүрәле» поэмасы кулдан төшми укыла. Шушы поэмадан файдаланып, композитор Фәрит Яруллин «Шүрәле» балетын язды. Балет илебездә генә түгел, чит ил сәхнәләрендә дә зур уңыш казанды. «Су анасы» әсәре буенча Әнвәр Бакиров «Алтын тарак» балетын язды. Р. Гобәйдуллинның «Кисекбаш» балеты бар.
Димәк, Тукай халык иҗатыннан киң файдаланган язучыларның берсе, дөресрәге, беренчесе булып тора.
IX сыйныф Гобәйдуллина Тәскирә.
Тукай һәм балалар әдәбияты
Г. Тукай, татар әдәбиятында беренче буларак, балалар аңларлык җиңел һәм матур телдә югары художестволы шигырьләр, әкиятләр һәм мәсәлләр яза, бу әсәрләре белән балаларда иң матур кешелек сыйфатларын тәрбияләүне бурыч итеп куя. Аның балалар өчен язган әсәрләрендә хезмәтне сөю һәм эшчәнлеккә өндәү бар. Мәсәлән, «Эшкә өндәү» шигырендә Тукай онытылмаслык изге һәм данлыклы исем бары тырышып, намуслы эшләү аркасында гына, бәхет һәм рәхәт бары хезмәт аркасында гына булуын әйтә:
Булса калдырмак берәү ушбу җиһанда изге ат,
Тир белән тапсын ашарын, итсен, әлбәт, иҗтиһат.
«Эш беткәч, уйнарга ярый», «Кызыклы шәкерт», «Япон хикәясе», «Эш» шигырьләрендә Тукай балаларны хезмәт сөюче, тырыш кешеләр булырга өнди.
Ул табигатьнең балаларга бик үк ачык булмаган «серләре» турында аңлатма бирә, аларның карашларын киңәйтүгә ярдәм итә торган шигырьләр яза. «Елның дүрт фасылы», «Яңгыр илә Кояш», «Яңгыр» шигырьләре шундыйлар.
Шагыйрь яшь буынның укып, аңлы булып, искелеккә каршы көрәшүче булып җитешүен тели. «Сабыйга» шигырендә белемгә ия булганда гына һәртөрле караңгылыктан, дини хорафатлардан котылырга мөмкин икәнен әйтә:
Син әле үс һәм укы күп, шунда аңларсың барын;
Мәгърифәт нуры ачар күп нәрсәләрнең ялганын.
«Карлыгач», «Бала белән Күбәләк», «Фатыйма белән Сандугач» шигырьләрендә кошларны яратырга өнди, балаларда ирекле тормышка омтылыш тәрбияли.
Аның балалар өчен язган шигырьләре демократик һәм гуманистик идеяләр белән сугарылган. Тукай балалар өчен «Күңелле сәхифәләр» дигән шигырьләр җыентыгы чыгара. Бу китапка кергән шигырьләрдән тормышны, кешеләрне, табигатьне чын күңелдән ярату, яшәү дәрте бөркелә. «Фатыйма белән Сандугач» шигырендә:
Я, алайса, мин ишек ачтым сиңа,
Бар, азат бул, кыл миңа изге дога.
Бар, җаным, инде яшел урманга оч,
Тиз ятим кошчыкларың берлән кавыш, —
ди Фатыйма азат ителгән сандугачка. Бер караганда, бик гади булып тоелган бу юллардан азатлыкка сусау һәм яшәү шатлыгы сизелеп тора.
Тукай балалар өчен художество әсәрләре язу белән генә чикләнеп калмый. Татар мәктәпләре өчен, беренче мәртәбә буларак, әдәбияттан уку китабы төзи. Аңа «Мәктәпләребездә милли әдәбият дәресләре» дип исем бирә. Тукай укытучылар өчен методик күрсәтмәләр дә ясый.
Талантлы шагыйрь балаларга багышлап иҗат иткән шигырьләре белән яшь буынны хезмәткә, белемгә, турылыклы булырга һәм хезмәт халкын сөяргә чакырды. Аның балалар өчен язган әсәрләре татар әдәбиятының югалмас җәүһәрләре булып калалар.
IX сыйныф укучысы Закирова Ләлә.
Тукай һәм рус әдәбияты
Иҗатының беренче адымнарыннан ук, Тукай рус демократик әдәбиятына мөрәҗәгать итте. 1905 ел азагында «Фикер» газетасының беренче санында Тукайның А. В. Кольцовтан ирекле тәрҗемә итеп эшләнгән «Мужик йокысы» шигыре басылып чыга.
Һәм ул гомере буе рус әдәбиятын өйрәнә. Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Толстой әсәрләрен яратып укый һәм аларны тәрҗемә итә. Бөек сүз художнигы Толстойның изүчеләргә карата нәфрәтен, хезмәт ияләренә булган мәхәббәтен тулысынча уртаклаша. «Толстой сүзләре» дигән шигырендә:
Тәмле булганга гаҗәпләнмә бу байлар ашлары,
Күп вакыт борчы, тозы — мескен, гидайлар яшьләре, —
дип язды.
Тукай иҗатына рус әдәбиятының йогынтысы зур булды. Бу турыда шагыйрь үзе:
Хәзрәти Пушкин вә Лермонтов әгәр булса кояш,
Ай кеби, нурны алардан икътибас иткән бу баш, — диде.
Шагыйрьгә әдәбиятның иҗтимагый ролен — аның халыкка хезмәт итәргә тиешлеген аңлауда Пушкин һәм Лермонтовның идея-эстетик традицияләрен өйрәнү ярдәм итте. Нәтиҗәдә, Тукай халык сөйләменә якын торган, яңа алымнарга, яңа поэтик образларга нигезләнгән демократик поэзия тудырды.
Тукай рус революцион-демократик шагыйре Некрасовтан идея юнәлеше алды. Тукайның әдәби мирасы, Некрасов поэзиясе кебек, әдәби жанрларга бик бай. Тукай сатирик поэмалар, шигырьләр, лирик әсәрләр тудырды. Аның лирикасында халыкның көнкүреше, хезмәт иясе вәкилләренең портретлары, гүзәл табигать күренешләре һ. б. урын алды. Тукай халык язмышы турында уйлады, изелгән халкын сөйде, аларның моң-зарларын җырлады, һәм үзе дә бөек язучы булып үсеп җитте. Буржуаз тәнкыйтьчеләргә җавабында ул:
Шигъре Лермонтов вә Пушкин — олуг саф диңгез ул.
Хәзрәте Пушкин вә Лермонтов, Тукай — өч йолдыз ул, —
дип белдерде.
IX сыйныф укучысы Зарипов Илгиз.
Нурлы Казан! Якты Казан!
(Көндәлек-юлъязма)
19 июнь.
Кояшлы иртә. Безнең түземсезлек белән көтеп алган көнебез кояш нурларына чумып әле туып кына килә. Барыбыз да җыелып беттек. Көләбез, сөйләшәбез, уйныйбыз. Өстә — спорт костюмнары, аркаларда — рюкзак, палаткалар.
Алда — вокзал. Поездлар үзләренә чакыра сыман. Алар безне якын дуслар янына, илебезнең гөрләп торган тормышына илтеп куярга әзерләр. Без «Казан—Арча» поездына утырдык та кузгалып киттек. Юл буендагы агачлар безгә: «Тукай да шушы юллардан йөрде, без аны күрә идек», — дияләр төсле.
Арча безне җылы кояшы, вокзал шау-шуы белән каршы алды. Озак тормадык, автобуска утырып, Кырлайга киттек. Автобус кызу барса да, безгә әкрен барган төсле тоела, йөрәкләр Тукай авылына — Кырлайга ашкына. Алда берәр авыл күренүгә: «Әнә Кырлай!» — дип кычкырабыз. Шоферны: «Кырлайга кайчан җитәбез инде?» — дип аптыратып бетердек. «Кара син, нинди түземсезләр,— ди шофер безгә, — Тукай абыегыз бу араны атта үтә торган булган, ә сез машинада барып та сабырсызланасыз».
Ниһаять, Кырлай! Автобус мәктәп интернаты каршына килеп туктады. Интернат авыл башында икән. Шундый чиста, матур. Бик тәмләп ипи-сөтләп тамак ялгап алгач, Тукай һәйкәленә куяр өчен, чәчәк җыярга киттек.
Менә урман. Нинди генә агачлар, нинди генә чәчәкләр, нинди генә кошлар юк монда! Күкрәкләр саф һава, хуш исләр белән тула. Менә, менә агачлар арасыннан йөгереп яланаяклы Апуш килеп чыгар төсле. Сине дә әллә нинди бер көч биләп ала, сихерләнәсең, һәм Тукай чыннан да менә безнең арада кебек тоела башлый.
Төпләрендә ятканым бар, хәл җыеп, күккә карап…
Күк күкрәгән тавыш ишетелде. Яңгыр коя башлаганда, инде без авылда идек. Шагыйрь әйтмешли, «монда җил дә вакытында исеп, яңгыр да вакытында ява». Без ишек алдында, Тукайның «Яңгырдан соң» шигырен укый-укый, яңгыр суларында уйнадык.
20 июнь.
Физзарядка. Иртәнге аш. Тукай-Кырлай мәктәбе укучылары белән очрашу. Без аларга «Татарстан» дигән альбом, ә алар безгә «Тукайның замандашлары» дигән китап бүләк иттеләр. Тукай һәйкәленә чәчәкләр куйдык.
Мәктәпнең төрле кабинетлары белән таныштык.
Безне машина Кушлавычка алып килде. Юлда «Туган тел»не җырлап бардык. Авыл халкы безне яратып каршы алды.
Тау башына салынгандыр безнең авыл,
Бер чишмә бар, якын безнең авылга ул.
Авылыбызның ямен, суы тәмен беләм,
Шуңа күрә сөям җаным-тәнем белән…
Без чишмә буйларына барып, Тукай турында сөйләшә-сөйләшә, тәмле, салкын сулар эчтек.
Тукайның замандашы Лотфулла абзый белән очраштык. Ул безгә авылның тарихын сөйләде.
Кич җитүгә, клубка ашыктык. Анда өч авылдан халык җыелган. Без дә сер бирмәдек. Кичәне ачучы укучы болай диде:
— Һәйкәлдәге Тукай моңсу күзләрен авыл өстенә төбәгән. Кушлавычына якты тормыш килүен, халыкның культурасы үсүен күрә ул. Сезнең дә, безнең дә бәхетле яшәвебезне күрә ул…
22 июнь.
Иртән чишмәгә йөгердек. Хуш, безнең Тукаебыз чишмәсе! Син аңа яшәү көче биргәнсең. Безне дә шул көчең белән сихерләдең.
Авыл халкы безне озатып калды, бәлки, безнең җырларыбыз аларга ишетелмидер дә инде, ә алар һаман кул болгап басып торалар әле.
…Поезд тәгәрмәчләре безнең истәлекләрне яңартып тыкылдыйлар.
Кайтып җиттек.
— Исәнме, Казан! Син Тукайның пар атын моңлы азан белән каршылаган булсаң, безне Кремль сәгатьләре сугуы, радио аша яңгырап торган матур көйләрең белән каршы аласың.
И Казан! Дәртле Казан! Нурлы Казан! Якты Казан!
IX сыйныф укучысы Сафиуллина Роза.
ӘДӘБИЯТ КҮРСӘТКЕЧЕ
Башкуров Р. Һәрвакыт халык күңелендә, 1966 ел.
Башкуров Р. Тукай и русская литература, 1958.
Гайнуллин М. Вәзиева Җ. XX йөз татар әдәбияты, II кисәк, 1954 ел.
Гыйззәтуллин Н. Әдәбият белеме сүзлеге, 1958 ел.
Исәнбаев С. (төзүче). Габдулла Тукай, фотоальбом, 1960 ел.
Исәнбай С. (төзүче). Тукай турында замандашлары, 1960 ел.
Лотфи Г., Сайкин Ш. Әдәби уку методикасы, 1957 ел.
Мәхмүтов М. Проблемалы укыту нигезләре турында, «Совет мәктәбе» журналы, № 10—12, 1967 ел; № 1, 1968 ел.
Минһаҗова Ф. IX класста Тукай иҗатын өйрәнү буенча тематик план, «Совет мәктәбе» журналы, № 4, 1966 ел.
Нуруллин И. Тукай иҗаты, 1964 ел.t
Нуруллин И. Тукай турында хикәяләр, 1966 ел.t
Нуруллин И. Тукай Петербургта, 1965 ел.
Пехтелев И. Тукай и русская литература, 1966.
Тукай Г. Әсәрләр, 4 томда, 1955—1956 еллар.
Тукайның 80 еллык юбилее уңае белән чыккан «Совет мәктәбе» журналы, № 4, 1966 ел.
Таҗетдинов Н. Яңа табылган бер хат, «Совет әдәбияты» журналы, № 1, 1966 ел.
Халит Г. Тукай үткән юл, 1962 ел.
Ханбиков Я. Класстан тыш уку, 1960 ел.
Хәким С. Шагыйрьнең балачагы, 1949 ел.
Фәйзи Ә. «Тукай» (роман), Әсәрләр, I том, 1964 ел.
Әминев А., Сайкин Ш. V—VII классларда әдәбият укыту методикасы, 1965 ел.
Әхтәмов Ш. IX— X классларда әдәбият дәресләренең сәгатьләргә бүленеше, «Совет мәктәбе» журналы, № 12, 1966 ел.
(Чыганак: Минһаҗева Фәүзия. Тукай мәктәптә. – Казан: Татар.кит.нәшр.- 1968. – 76 б.)