Кайсы динсезләрдәдер, Оракул исемендә агачтан ясалган бер мәгъбүд (санәм) бар иде.
Бу санәмнең бер гаҗәп хасияте бар иде ки, әгәр бер кеше нинди булса да бер эшкә гакыл таба алмый килсә, санәм аңа ана нәсыйхәте кеби йомшак нәсыйхәтләр биреп җибәрә иде.
Кайвакытларда бу санәм киләчәктәге эшләрдән дә хәбәр биреп, вакыйгъга бик тугры китерә иде.
Шуның шикелле хасиятләре булганга күрә, санәм баштан-аякка алтын, көмешләр илә бизәлгән, сәдакалар, хәйратлар илә күмелгән һәм күп халыкны үзенә ышандырган иде.
Көннәрдә бер көн ни сәбәптәндер Оракул саташкан: бер мәслихәтче килсә, яңлыш мәслихәт бирә, икенче берсенә ап-ачык ялганлый… Менә гаҗәп! Моның пәйгамбәрлек хасиятләре кая киткән?
Халык бу эшкә таң кала, исләре китә. Күп тә үтмәде, эшнең дөресе мәйданга чыкты: бу Оракул үзе агачтан ясалган бүкән икән. Әгәр артында гакыллы кеше утырса, Оракул бер дә яңлыш, ялган катыштырмый, имеш; әгәр артында ахмак кеше булса, бүкән һаман бүкән булып тора икән.
* * *
Мин ишетәм, белмим, растмы, ялганмы, дөньяда шундый хакимнәр бар икән, алар гакыллы секретарьлар бар вакытта бик тәдбирле булалар, имеш.
Оракул — юраучы, пәйгамбәрлек итүче.
Санәм — пот, сын.
Вакыйгъга — чынлыкка.
Хәйрат — изгелек.
Хаким — судья, хакимлек итүче.
Тәдбирле — эшкә сәләтле.
(Чыганак: Тукай Г. Сайланма әсәрләр: шигырьләр, поэмалар һәм чәчмә әсәрләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2003. – 480 б.).
(Уральскида 1906-1907 елларда чыккан «Әлгасрел җәдит» журналының 15 февраль (№2) санында
«Мәҗмугаи мөфидә» («Файдалы җыентык») исеме астында Габдулла Тукайның
проза белән язылган мәсәлләре басыла. «Мәҗмугаи мөфидә»нең титул
битендә: «Рус мөхәррирләреннән әдибе нәҗиб Крылов шәһирнең асаре
мәргубәләреннән мәалән тәрҗемә улынмыш вә госманлы әдәбиятыннан әхез иделмеш кыска-кыска гыйбрәтле хикәяләрдер. Мөмкин кадәр татар мәгыйшәтенә борыбрак язылмыштыр. Әсәре Габдулла Тукаев», — дип куелган.
Тәрҗемәсе: «Зирәк һәм мәшһүр язучы Крыловның кызыклы әсәрләреннән һәм
госманлы әдәбиятыннан алынган кыска-кыска гыйбрәтле хикәяләр. Мөмкин
кадәр татар мәгыйшәтенә борыбрак язылмыштыр. Габдулла Тукаев әсәре».
«Мөхәррир һәм карак» («Сочинитель и Разбойник»), «Оракул» (Крыловның
шул исемдәге мәсәленнән), «Гауваслар» («Водолазы»), «Сандугач»
(«Соловьи»), «Вагыйз» («Прихожанин»), «Мачы илә Сандугач» («Кошка и
Соловей»), «Мәрхәмәтле Төлке» («Добрая лисица»). «Бер гөл». («Цветок»).
«Ахыры бар», диелгән. (Чыганак: Габдулла Тукай: Тормыш һәм иҗат елъязмасы. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2003. – 271 б.).
Соңыннан Тукай «Мәҗмугаи мөфидә»дә басылган 76 мәсәлнең 70
исемдәгесен, беркадәр редакцияләп, телен-стилен җиңеләйтеп, яңадан
мәсәлләр өстәп, барлыгы 77 мәсәлне эченә алган «Энҗе бөртекләре» (Казан,
«Мәгариф» көтепханәсе, «Үрнәк» матбагасы, 1909) исемле, җыентык чыгара.
Тукай башлангыч мәктәпләр өчен «Яңа кыйраәт» («Яңа уку китабы») исеме
белән дәреслек-хрестоматия төзеп, 1909 елда аның беренче басмасын, 1910
елда «бөтенләй яңа тәртип белән эшләнеп, бик күп яңа фәнни вә әхлакый
мәкаләләр вә шигырьләр кертелеп тәкмил ителгән» икенче басмасын (Казан,
«Үрнәк» матбагасы) чыгара. «Яңа кыйраәт»нең беренче һәм икенче
басмаларына шул ук мәсәлләрнең бер өлеше кертелгән һәм тагын кайбер
мәсәлләр, балалар өчен хикәяләр, фәнни-популяр мәкаләләр өстәлгән.
(Чыганак: Тукай Г. Әсәрләр: 5 томда: 5 том. Истәлекләр. Юлъязмалар.
Хатлар. Мәсәлләр һәм балалар өчен хикәяләр (1902–1913). – Казан: Татар.
кит. нәшр., 1986. – 368 б.)).