Атасының вафатыннан соң, бик бай мирас алып калган бер яшь Егет, артык дәрәҗәдә мутлык вә исрафка керешеп, берничә көн эчендә мал-мөлекнең барысын урнаштырып, өстендә бер искерәк туннан башка нәрсәсе калмады; ул тунны да сатар иде, ләкин, вакыт кыш көне булганлыктан, суыкка туңып үләрмен, дип курка иде.
Менә беркөнне бу Мут бер Карлыгачны күрүе илә тунны да сатып эчте. (Безнең җиргә Карлыгачның яз көне килгәне мәгълүмдер.)
Мутның уенча, инде һавалар яхшыланды, көннәр җылынды, суыклар да төн ягы аулаклыкларына куылды; Мутның тун сатуы тиешле иде.
Әмма яшь Егет «бер карлыгач яз ясамый» дигән мәкальне оныткан иде. Менә бервакытны кайдандыр исә янә суыклар, бураннар чыкты. Морҗаларда багана-багана төтеннәр күренеп, чана табаннары астында шытыр-шытыр кар тавышы ишетелә башлады.
Бичара яшь Егетнең, гаять тә өшегәнлектән вә салкын үзәгенә үткәнлектән, ихтыярсыздан, күзләреннән яшьләре атылып чыкты.
Беркөнне Егет урамда йөргәндә, үзенең тун саттырган Карлыгачының кар өстендә катып калган үләксәсен күргәч, янына килеп: «И бәдбәхет Карлыгач! Бетердең син мине! Сиңа ышанып, мин кыш көне тунсыз калдым», — диде.
(Чыганак: Тукай Г. Сайланма әсәрләр: шигырьләр, поэмалар һәм чәчмә әсәрләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2003. – 480 б.).
(Уральскида 1906-1907 елларда чыккан «Әлгасрел җәдит» журналының 15 февраль (№2) санында «Мәҗмугаи мөфидә» («Файдалы җыентык») исеме астында Габдулла Тукайның проза белән язылган мәсәлләре басыла. «Мәҗмугаи мөфидә»нең титул битендә: «Рус мөхәррирләреннән әдибе нәҗиб Крылов шәһирнең асаре мәргубәләреннән мәалән тәрҗемә улынмыш вә госманлы әдәбиятыннан әхез иделмеш кыска-кыска гыйбрәтле хикәяләрдер. Мөмкин кадәр татар мәгыйшәтенә борыбрак язылмыштыр. Әсәре Габдулла Тукаев», — дип куелган. Тәрҗемәсе: «Зирәк һәм мәшһүр язучы Крыловның кызыклы әсәрләреннән һәм госманлы әдәбиятыннан алынган кыска-кыска гыйбрәтле хикәяләр. Мөмкин кадәр татар мәгыйшәтенә борыбрак язылмыштыр. Габдулла Тукаев әсәре». (Чыганак: Габдулла Тукай: Тормыш һәм иҗат елъязмасы. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2003. – 271 б.).
«Мут илә Карлыгач» — «Әлгасрел җәдит»нең 1906 ел 3нче (15 март) санында басылган. Крыловның «Мот и Ласточка» дигән мәсәленнән.
Соңыннан Тукай «Мәҗмугаи мөфидә»дә басылган 76 мәсәлнең 70 исемдәгесен, беркадәр редакцияләп, телен-стилен җиңеләйтеп, яңадан мәсәлләр өстәп, барлыгы 77 мәсәлне эченә алган «Энҗе бөртекләре» (Казан, «Мәгариф» көтепханәсе, «Үрнәк» матбагасы, 1909) исемле, җыентык чыгара.
Тукай башлангыч мәктәпләр өчен «Яңа кыйраәт» («Яңа уку китабы») исеме белән дәреслек-хрестоматия төзеп, 1909 елда аның беренче басмасын, 1910 елда «бөтенләй яңа тәртип белән эшләнеп, бик күп яңа фәнни вә әхлакый мәкаләләр вә шигырьләр кертелеп тәкмил ителгән» икенче басмасын (Казан, «Үрнәк» матбагасы) чыгара. «Яңа кыйраәт»нең беренче һәм икенче басмаларына шул ук мәсәлләрнең бер өлеше кертелгән һәм тагын кайбер мәсәлләр, балалар өчен хикәяләр, фәнни-популяр мәкаләләр өстәлгән. (Чыганак: Тукай Г. Әсәрләр: 5 томда: 5 том. Истәлекләр. Юлъязмалар. Хатлар. Мәсәлләр һәм балалар өчен хикәяләр (1902–1913). – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. – 368 б.)).