Ѓабдолла Тоіай, татар халіы әдебиетiнде ѓана емес, бүкiл адамзат әдебиет элемiндегi бiртуар феномендiк тұлѓа. Сондыітан болса керек, аіынның туѓанына жүз жыл толуына орай ЮНЕСКО 1986 жылын Тоіай жылы деп, хабарлауы және бүкiләлемдiк деңгейде атап өтудi ұсынуы. Өйткенi, Ѓабдолла Тоіай табиѓи, тарихи және халыітардың әлеуметтiк шындыітарын жүрегiнiң шыңырауынан тебiренiп жырлап өткен, алып ойлы аіын. Бұлай деуiмiзге себеп, ол іысіа өмiрi (27 жас) iшiнде жетi жылѓа тарта шыѓармашылыі өмiрiнде бес томдыі асыл мұра іалдырып үлгерген. Осы рухани алтын іазынаның көпшiлiгi іазаітың әйгiлi мекенi – Аіжайыі өңiрiнде Орал іаласында өмiрге келген. Бұл Батыс Іазаістан облысының, іала бердi көп ұлтты бүкiліазаістан халыітарының маітанышы, бабалардан калѓан өшпес атамұра болмаі.
Іазаітың данышпан аіыны – Абайдың, Ресейлiк және әлемдiк ѓұлама аіын Пушкиннiң шыѓармаларымен сәл таныса іалсаңыз, ой теңiзiне іалайша жүзiп кеткенiңiздi байіамай іалатындай магнит өрiсiне түсесiз де кетесiз…
Себебi, бұл кемеңгерлердiң шыѓармаларында табиѓи және тарихи шындыітар әп-әдемi үйлесiмiн тауып, халыітың әлеуметтiк өрiсiнен баянды орын алып жатады. Шындыіты мойындауѓа мәжбүр болып іала бересiң. Бiздiң Ѓабдолла Тоіай бабамыздың шыѓармасында Абайдың, Пушкиннiң жырлауы сияіты наѓыз әдiлеттi адамзаттыі, гуманистiк, салуаттылыі баѓдары, тәсiлi мөлдiреп тұр. Демек, ұлы жерлесiмiз Тоіай да әлемдiк масштабтаѓы данышпен аіындардың бiрi. Осы пiкiрiмiздi көрнектi ѓалымдардың сөзiмен дәлелдей түссек; профессор Р.А.Абузяров «Справедливо утверждение, что будущего нет без прошлого. Мы должны взять в будущее лучшее из того, что было в прошлом. Думаем, что это будут и творения нашего великого земляка, который не смог воплотить все задуманное, его жизнь оборвалась в неполных 27 лет. Но и всего, что он создал, достаточно, чтобы говорить о нём, как о выдающемся поэте XX века, свидетеле и участнике многих событий, летописцем которых он стал. И мы, уральцы, горды тем, что его талант возмужал и окреп в нашем городе (1). Г.Т.Хайруллин: «В своем творчестве Г.Тукай достиг таких высот, что современные исследователи оценивают это как некий итог тысячилетнего периода развития тюрской литературы. Многие видные поэты и писатели тюрских народов подчеркивали огромное влияние Г.Тукая на их творчество, считая его своим учителем в литературе».
«Почему Тукай тревожит души людей?» – нужно искать в вековой истории народа, Величие Тукая в национальном характере его творчества, которое как у истинного великого поэта стало интернациональным. Он не рассматривает свой народ в отрыве от судеб, истории других народов, он стремится поднять его до уровня прогрессивных, высокоразвитых, культурных соседей. Он звал свой народ к высотам, на которые способен поднять ся дух человека». (2)Әлемдiк әдебиеттiң әйгiлi тұлѓалары Ѓабдолла шыѓармашылыѓы туралы пiкiрлерiне көңiл аударсаі: Расул Гамзатов: «Тукай является как бы удостоверением личности великого таланта своего великого народа», или Чингиз Айтматов: «Значение Тукая огромно и для прежнего Туркестана и для всей Средней Азии, ибо он был проводником европейского и русского революционного художественного мышления именно в то время, когда наши народы еще не освоили в той степени русскую культуру и русский опыт, который они освоили позже».
Осындай ѓұлама аіынның Европа мен Азия кұрлыѓы шекаралыі кеңiстiгiне орналасіан Орал іаласында яѓни Батыс Іазаістанда 12 жыл тұрып, жастыі шаѓын оіу мен (медресе, орыс мектебi) халыі аѓарту іоѓамдыі жұмыстарына белсене іатысудан барып оның журналистикалыі, публистикалыі, аіындыі таланты іалыптасіан, шыңдалѓан. Ол, осындай жан-жаіты жанырда кымбат туынды (еңбек) іалдырѓан. Іадыр Мырза сөзiмен айтсаі: “Ѓабдолла Тоіай – туысан татар әдебиетiнiң классигi, маітанышы, өте іысіа өмiр сүрген аындардың бiрi”. (3)
Сонымен, Ѓабдолла Тоіай XX г. басында Евразиялыі болашаіты ойѓа толы дарында әдеби шыѓармалар іалдырѓан. Бiрак, ол кездегi әлемдiк азамат санасында континентаралыі әлеуметтiк мәдени дамуѓа деген көз іарасында, халыіаралыі экономика саласындаѓы екпiндi экспанция басты фактор болатын. Әсiресе, табиѓат ресурстары үшiн, ѓылыми жетiстiктердiң тиiмдi технологиясын тек бәсекелестiк (капитализм мен социализм) күш көрсету жолына жұмсап келгенi белгiлi. Бұѓан дәлел өткен ѓасырдаѓы екi дүниежүзiлiк соѓыс пен XX ѓ. екiншi жартысындаѓы «саліын» («холодная») соѓысы бүкiләлемдiк кеңiстiктi кұрсаулап келгенi рас. Нәтижесiнде, Евразиялыі паритеттегi талантты шыѓармалар өткен ѓасырдың аяѓына дейiн белгiлi дәрежеде саяси iркiлiске түстi, халыітардың континентаралыі мәдени дамуына саліын ыіпалын жасап келдi.
XXI ѓ.басында бәсекелестiк карама-іарсылыі идея іалып, адамзат бiрiңѓай бейбiт сауда-саттыі саяси даму жолына түстi. Ендiгi жерде континентаралыі мәдени (рухани) дамуѓа мүмкiндiк бар. Осы баѓытта Ѓ.Тоіайдың демократияшыл, интернационалды шыѓармалары әлемдiк деңгейге ынталы екпiнмен жүйелi дамып келедi. Мысалы, Іадыр Мырза Әли аудармасы Ѓабдолла Тоіайдың бiріатар өлеңдерiн: «Пушкинге», «Баіырѓанидың зары», «Сүйген дұрыс кiмдердi», «Бос ыдыс», «Ұлтыма», «Өзiме», «Алтынѓа іарсы», «Шындыі және өтiрiк», «Іасиет», «Туѓан тiл», «Маісат» т.б. іазаітардың жүрегiн тебiрентер асыл әдеби іазына болып ата-мұрамызѓа іосылып отыр. (4)
Негiзгi мамандыѓымыз жаратылыстану болѓандыітан әдеби шыѓармалардың табиѓатіа жаіын тұрѓандарына көңiл аударамыз.
Биология мен әдебиеттiң тарихтың байланыстьшыітарын, яѓни пәнаралык, пәндер аралыі байланыстылыітарына зерттеу жасап, әлемдiк тiршiлктiң (биосфера) бiртұтастыѓына көңiл аударамыз.
Іазiргi XXI ѓ. заманында жаратылыстанушылардың іоршаѓан табиѓат ортасына ерекше іояр биосфералыі талабы (өлшемi) бар. Бұл Бiрiккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) 1992 жылы ұйымдастыруымен РИО-де Жанейрода (Бразилия) Бүкiләлемдiк 179 елдердiң экологтары іатысуы мен болѓан ѓылыми практикалыі конференцияда іабылданѓан 27 іаѓидасыныан бастау алѓан. Өйткенi, бұл болашаіты биосфера таѓдыры үшiн жаңа заманның жаңа кабылданѓан тiршiлiк принциптерiнiң үлкен көңiл бөлетiн мәселелерi болатын (4). Осыѓан орай, Ѓабдолла Тоіайдың абайша, пушкинше әлеуметтiк тартыска толы, өлеңдерiнен немесе терең лирикалы елеңдерi iшiнен жүрек тебiренткен табиѓат объектiлерiне толы «Шурале» ертегi шыѓармасьша тоіталмай кете алмадык. Өйткенi, осы заманның әлемдiк биологиялыі көптүрлiлiктi ұрпаітарѓа саітау, іорѓау» мәселелерiне керектi табиѓат көрiнiстерi тамаша суреттелген. Сондыітан болуы керек «Шурале» әлемдiк көптеген халыітар тiлiне аударылѓан. Сонымен, поэмадаѓы биологиялык көптүрлiлiктi дәлелдеу осы жұмыстың маісаты болмаі.
Бiз «Шурале» поэмасының Іазан, Татарстан китап нәшриятынан 2006 ж. 15 тiлде жазылѓан жаңа, тамаша мұкабамен шыкіан данасы мен таныстык (5). Бұл, ертегiлер әлемiндегi балалар сенiмiне ие болѓан шоітыѓы биiк туынды. Оның себебi, адамѓа туѓан жер топыраѓынан артыі өлке жоі, одан артык табиѓат көрiнiсi жоі, барлыі сұлулыі дегеннiң бәрi туѓан өлке табиѓатынан, туѓан ауыл көрiнiсiнен бастау алады ұгымын насихаттайды:
О, сабыр ет, достарым, алѓы сөздi бастадым,
Еске түсiп ауылым есiмнен тез адастым;
жолдары пiкiрiмiздi дiәлелдей түседi.
Табиѓат айналамыздаѓы биосфералык заттармен энергия алмасуы – тiршiлiктiң кұдiреттi іасиетi болса, осы ұлы кұбылыс, биологиялыі көптүрлiлiгiмен сипатталынып отырѓан, бұл тiзбектiң жанды (ядролыі) бөлiгi адамзатіа келiп тiреледi. Сондыітан да бүкiл тiршiлiк әлемiнiң таѓдырына ең жауапты-адамзат болмак. Осы жауапкершiлiктi адамдар сезiне ме? Сезiнедi. Бiраіта өз деңгейiнеде емес. Осыны шыңдаушы күш – адам жүрегi мен миына (санасына) іозѓау салатын данышпандар шыѓармалары. Осы ретте Ѓ.Тоіайдың «Шуралесi» ерекше мысал болмаі.
Айналамыздаѓы биологиялыі көптүрлiлiктi өз ұрпаітарымызѓа іалай саітай аламыз? Адамның бүгiнгi таңдаѓы адамгершiлiгi осында жатыр. Іоршаѓан табиѓат ортасындаѓы (биологиялыі көптүрлiлiктiң іауымдасу популяциясы) деңгейiн жаісы ұѓынып, әрбiр аймаі елдi-мекен биологиялыі (географиялыі) статусын айіындап, бiлiп отыруѓа тиiстi. Егер, осы заман талабьшан карар болсаі Ѓ.Тоіайдың тек «Шурале» шыѓармасындаѓы биологиялыі көптүрлiлiк бiздi кайран іалдырды.
Ѓабдолла бұл шыѓармасын 1907 жылы Орал іаласында жазѓан. Каланың сол кездегi табиѓи көрiнiсi: екi өзеннiң іиылысында орналасуы, Іан тоѓайы, әдемi табиѓаты, аіын жүрегiнiң түкпiрiнде жптіан балалыі шаѓындаѓы ойнап өскен іашыітаѓы Іазан уезiнiң Іырлай ауылына алып барады.
Туѓан өлкесiмен өскен өлкесiн, оның табиѓатын жете бiлмей тұрып, ол жердi сүйiп өсу мүмкiн емес екенi белгiлi. Демек, Ѓ.Тоіай балалык шаѓында ойнап өскен ауылы Іырлайдың табиѓат көрiнiсiн тамаша суреттеуiне іараѓанда туѓан табиѓатын сүйiп өскенiн байіатады. Бұны, бiз «шураледегi» әсiресе кiрiспе бөлiмiндегi Іырлай ауылы маңындаѓы табиѓат көрiнсiн, ну орман аліабын, «жұмаі» келбетiне жеткiзген. Өлеңмен жазѓан отыз жол суреттемесiнде 14 түрлi гүлдермен өсiмдiктер, аѓаштар, оншаіты түрлi жануарларын, көптеген табиѓи-әлеуметтiк көрiнiстер: іұлпырып тұрѓан айналам, сазѓа толы айналам; жаѓажаймен оркестр; театр-концерт осында; т.б. берiлген. Бұл адаммен табиѓаттың іатынастарынан туындайтын ұгымдар.
«Табиѓатты сезе бiлсең сұлулыѓы тұнып түр» – дегеңдей, әріашанда маңызды таіырыбтарды аіындар, жазушылар, жалпы өнер адамдары суреттей іалѓанда табиѓат көрiнiстерi аріылы (өсiмдiгi, жануары, тау, теңiз, бұлаі т.б.) тiлге тиiмдi, жүрекке жұѓымды жаѓынан шыѓып жататыны белгiлi. Осыдан болса керек белгiлi педагог К.Д.Ушинскийдiң пiкiрiнше: «По моему убеждению, логика природы есть самая доступная и самая полезная логика для детей» (6) болып іала беруi. Осыны ескерсек. Ѓ.Тоіай «Шурале» ертегi поэмасының кiрiспесiндегi 30 жол өлеңi сәндi суреттелуi үшiн мына өсiмдiктер мен аѓаштар: таңіурай, бүлдiрген, іараѓай, шыршалар, жөке, іайың, іымыздыітар, аі гүл, іызыл гүл, сары гүл, көк гүл, жасыл гүл, бөренелер, ал жануарлардан: тауыі, көлбеңдеген көбелектер, іасіыр, түлкi, аю, іоян, тиын, атжалман, саршұнак, бұѓылар, керек болѓан.
Іортынды:
1. Ѓабдолла Тоіайдың «Шурале» тамаша ертегi шыѓармасын балаларѓа арнап спектакль іоюдың мезгiлi жеткен сияіты. Өйткенi, «шураленiң» биыл 100 жылдыѓы. Осы тамаша шыѓарманың 100 жылдыі өмiрiнде көптiлдiк әлемдiк халыітар ертегiлер іатарынан орын алуы жаѓдайында оның өскен іаласы Орал театр сценасында іюылуының өте маңызы бар. Жәй ѓана болмай, музыкалыі спектакль болѓаны өте жаісы. Мүмкiндiгi болса ұлы жерлесiмiздiң 125 жылдыѓына арнап шыѓарса, тек Орал облысы балалары ѓана емес, бүкiл Іазаістандыі балалар ұлы бабасы мен кездесiп, мәдени, рухани өмiрiмiз бiр биiкке жоѓарлар едi.
2. Казан баспасынан басылып шыііан 5 томдыі Ѓ.Тоіайдың еңбектерiнiң толыі жинаѓынан бiр данасын, мүмкiн болса екi данасын (татрша, орысша) Орал іаласындаѓы Ѓ.Тоіай мұражайына әкелiнсе. Осы бестомдыі шыѓарманы іазаі (т.б.тiлдерде) аударылып, басылым жасасаі, ұлы жерлесiмiзбен тамаша табысар едiк.
3. Ѓ.Тоіайдың патриоттыі сезiмге толы өлеңдерiн, жастарѓа арнапбасып (жинаі) шыѓарсаі, казiргi информациялыі күрделi іатынас жаѓдайында жастарымызды тарихи ѓұлама жерлестерiмiздiң әлеуметтiк басынан өткен кедергi-іиыншылыітарды жеңе отырып, жаніиярлыі шыѓармашылыі еңбектiң маітаныш іылатын үлгiсiне тәрбилер едiк.
4. Белгiлi уаіыт (мезгiл) iшiнде Ѓабдолла Тоіайдың творчествасынан әлемдiк оіылуларын (Тукаевские чтение) жүйелi өткiзiп тұру.
Әдебиеттер:
1. Абузяров Р.А., Туаева З.И. Уральск в судьбе Габдуллы Тукая. – Уральск: РИО, ЗКГУ, 2002. – 128 с.
2. Хаким Сибгат. Звуки печального саза. Габдулла Тукай. Избранное. Составитель Равиль Бухараев. – Москва: Художественная литература, 1986. – 238 с.
3. Іадыр–Мырза-Әли. Стихи Г.Тукая на казахском языке. Перевод К.М.Али. в кн: Уральск в судьбе Габдуллы Тукая. – Уральск: РИО, ЗКГУ, 2002. – С. 112-120.
4. Экологиялыі альманах журналы. Ноосфера. Жер бесiк. Алматы: Дәуiр, 1996 ж., № 1. – Б. 28-34.
5. Габдулла Тукай. «Шурале». – Казан: Татарстан китап нәшрияты, 2006.
6. Ушинский К.Д. Из статьи Предисловие к первому изданию «Детского мира». Цит.по кн.: Ушинский К.Д. Избранные педагогические произведения. – М.: Просвещение, 1968. – С. 206-207.
Мудатов С.М., БІМУ Зоология және экология кафедрасының ага оіытушысы
(Чыганак: Проблемы формирования евразийского мышления: Сб. мат-лов 5-ой Междунар. науч.-практ. конф./Под ред Р.А.Абузярова. Уральск, 2008. –220 с.)