Безнең халыкның милли үзлеге белән әсарәтенең ачылыгы Тукай иҗатында җанланганга, шагыйрьнең вафат булган ае апрель безнең халык өчен башка айлардан аерылып тора. Апрель керү белән халкыбызның карты-яше үзен әллә нинди бер бурыч алдында кебек хис итә башлый. Бу хис халыкның бөек шагыйренә каршы булган шөкеране вә мәхәббәте.
Тукай иҗатын тикшерү бер шагыйрьне тикшерү генә түгел, халкыбызның күңел тормышын, 15 апрельдә Тукай истәлекләре ясап, шагыйрьнең тормышы, иҗаты белән танышканда, иң төп нокта итеп аны чолгаган мохитне, аны тудырган халыкны, ул яшәгән әсир Идел буен алу кирәк булачак. Чөнки бер шагыйрьнең дә, бер язучының да иҗаты мохиттән тыш, тирә-якның тәэсиреннән тыш ясалмый. Үзләренең эчке халәте рухияләреннән тышка чыга алмаган шагыйрь һәм язучылар, өслүбләренең матурлыгына, телләренең садәлегенә карамастан, халык күңелендә урын таба алмаган кебек, халык белән бергә халык яшәгән кадәре үк яши дә алмыйлар.
Тукай кебек халыкның күңелен тибрәтә белүче, иҗатларында халык күңеленең парчаларын җанландыра алучы шагыйрьләр исә халык яшәдекчә яшиләр, халыкның милли-мәдәни зиһнияте күтәрелгән саен күтәрелә баралар.
Тукай көннәре, Тукай истәлекләре мөһаҗәрәтебезнең тормышында елдан-ел тирәнрәк урын алып киләләр. Милләтчелек, милли барлык хисе куәтләнгән саен, Идел буеның кыйммәтле шагыйре Тукайның әһәмияте күтәрелә бара. Тукай арабыздан киткәнгә, чирек гасыр якынлашкан вакытта, Тукайның милли хәзинәбезгә бүләк иткән кыйммәтле энҗеләреннән инде әллә никадәр милли байлык хасил ителгән булыр иде. Ләкин илдә әле, халкыбызның милли барлыгын көзгедән күрсәткәндәй, шагыйрьнең кыйммәтен үлчәргә вакыт юк. Аның урынына анда төрк-татар халкына һичбер төрле мөнәсәбәте, милли-мәдәниятебезнең инкишафы өчен һичбер төрле багланышы булмаган Пушкин юбилейлары уздырыла, әллә нинди кызыл русларның безнең өчен ике тиен бер акчалык кыйммәте булмаган истәлекләре ясала. Бүгенге көнне Татарстан җөмһүрияте исемен ташучы илебез чар хөкүмәте кул астындагы тоткарлыгыннан әле дә котыла алганы юк. Тукай үлгәннән соң аның бер еллык истәлек мәҗлесләрен ясарга ирек бирмәгән чар жандармасы төсле большевик хөкүмәте дә Тукайның егерме еллыгын мөмкин кадәре тавышсыз-тынсызрак уздырырга тырышты. Тукайның милли хискә, халыкка, мәхәббәткә манчылган иҗаты русның карасын да, кызылын да бер үк сәясәт кулланырга кушты. Гомеренә бер генә мәртәбә дә сәясәт белән очрашмаган Тукайны чар хөкүмәте күзендә ихтилялый ясаса, большевик күзенә аны антиреволюционер итеп күрсәтте. Бер үк Тукай ике төстәге, ләкин шул ук рус өчен зур бер дошман булып күренде.
Тукай истәлекләре, Тукай кичәләре ясап, Тукайны читтә яшәүче яшь буын белән таныштырырга тырышканда, Тукай вә аның иҗатын өйрәтә торган материалларга шактый фәкыйрь булсак та, кара һәм кызыл русның Тукайны халкыбызның күзендә әһәмиятсезләндерергә омтылу да бара. Шулары гына да безгә Тукайны халыкка милләтнең әсирлегенә эчтән янучы шагыйрь икәнлеген күрсәтергә җитәчәк.
Тукайның гомере бик кыска булса да, аның көчле истигъдады зур бер байлык калдырды. Шулай да әле аның иҗаты хакында әйтеләсе сүзләр, йөртеләсе фикерләр бетмәгән. Тукайны тикшерү, аның иҗатын өйрәнүнең чикләре әле чикләнмәгән. Тукай вә аның иҗатын иң тулы һәм иң иҗади рәвештә тикшерүче тәнкыйтьче Җамал Вәлиди карашын нигез итеп ала алабыз. Ләкин шуның белән Тукай әсәрләре арасында яшерен мәгънә эзләве, аның шигырьләреннән Тукай яшәгән заманны аңлау имкяне әле Тукай шигъриятен сөючеләр өчен ябылмаган.
Тукай иҗаты ул яшәгән дәвер өчен генә булмый, халкыбызның бөтен барлыгына баглы булган Тукай шигъриятенең чиксез байлыклары арасында эзләнү елдан-ел үсәчәк. Тукайны искә алу уңае белән язылган тәнкыйтьләрне, аның бөек истигъдадына каршы хөрмәтеннән язылган мактау сүзләрен укыганда, шактый гына төрле фикерләргә, төрле каршылыкларга очрыйбыз. Тукайның шигырьләрен укып булса да, Тукайның Идел буе төрк-татарының иң зур шагыйре, төрк-татарының матурлыгын шигырь вәзеннәренә иң оста итеп сала белүче икәнен аңлыйбыз. Илебезнең һавасын иснәп, суын эчеп үсмәсәк тә, Тукай шигырьләре аркылы үзебезнең илебезгә баглы итеп хис иткәнгә, халкыбызның күңелендә Тукай иҗаты никадәр урын тотканын төшенә алабыз. Чөнки Тукай иҗаты — туган илебезнең күренеше, халкыбыз тормышының көзгесе, аның шигырьләрендәге төрлелек, аның күңелен дулкынландырырга, шигырь вәзеннәренә түгелергә сәбәбе булган халкыбызның әсирлеге вә шуңардан туган халкыбызның ачы тормыш шартлары.
Тукай иҗатын тикшергәндә, халкыбызның тормыш шартларының тоткарлыгында, Тукай иҗатының сәбәпләрен эзләгәндә генә Тукай яшәгән, Тукай иҗатының үскән-гөрләгән көне, безнең халыкның аз гына сулыш ала, алга атлый башлаган көннәре иде. Шулай да дошманның изү-кысу ачысы халыкның күңеленнән китмәгән, халык өмет белән өметсезлек арасында яши иде. Тукай кебек сизгер күңелле шагыйрьнең халыкның бу халәте рухиясен күңеленә якын алуы табигый иде. Шунлыктан аның шигырьләре, бер яктан, башлыклар, икенче яктан, өметсезлеккә чыгып, татарның бөтен барлыгына кул селкерлек дәрәҗәгә җитәрлек иде. Тукайның өметсезлеге халыкның көче барлыгына ышанмаудан түгел, әсарәт богауларының ныклыгы алдында җиңелүдән иде. Чөнки 1905 елның кояшы белән чәчәк атарга бөреләнгән Тукай, аннан соңгы елларның катылыгын, суыклыгын күреп, өметсезлеккә төшкән иде. Шунлыктан Тукай шигырьләренең күз яше белән көлү арасында булуы да табигый. Ул бер өметләнеп иреккә аша, бер тәмам җиргә иңә, тәмам бетә.
Халкыбызның язмышы Тукай язмышы белән бер булганга, безнең өчен Тукай вә аның иҗаты үзлегебез кебек үк кыйммәтле. Тукай — халыкның үз баласы, аның иҗаты да безнең халыкның үз милли байлыгы, Тукайның кадере дә безнең халыкның кадере вә дәрәҗәсе күтәрелүенә, үз иркенә үзе хуҗа булуына баглыдыр. Бүгенге көнне рус большевигының боерыгыннан тыш һичбер нәрсә эшләргә имкяне булмаган халкыбызның Тукай көннәрен ясый алмавы гына без-нең халыкның күңеленнән Тукай шигырьләренең рухын ала алмаячактыр. Большевикларның Тукай иҗатына ялган ноктаи назардан каратып, аны танырга, яңа юллар ачтыру белән Тукайның саф иҗатына тап төшмәгән кебек, большевикларның әмере аркасында гына милләт сөюенең мисалы булган Тукай да халык күзендә үзенең әһәмиятен югалтмаячактыр.
Әсарәт — әсирлек.
Шөкеране — рәхмәт белдерүе, сөенеч күрсәтүе.
Өслүо — стиль, ысул.
Инкишаф — ачылу.
Чар — патша.
Ихтилялый — баш күтәрүче, фетнәче.
Истигъдад — сәләтлелек.
Имкян — мөмкинлек.
Шигырь вәзене — шигырь үлчәве, ритмы.
Ноктаи назар — караш.
(Рокыя Мөхәммәдиш. Тукайны искә алганда. (Чыганак: Ил йолдызы: Татар мөһаҗирләре матбугатында Габдулла Тукай / Төз. З.Г.Мөхәммәтшин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2006. — 190 б.) «Милли байрак» гәзитенең 1937 ел, 16 апрель санында Рокыя Мөхәммәдиш имзасы белән басылган. Текст шуннан алынган).