Үлемсезлеккә таба
Мондый тамашаны Казан урамнарының әле күргәне булмагандыр.
1913 елның сүрән, болытлы 4 апрель көне. Иртәнге сәгать ун. Шәһәрнең үзәк Проломный урамына чыга торган тыкрыктагы Клячкин больницасы янына халык җыела башлый. Уникеләргә таба бөтен тыкрык бер квартал буе эшләпәле, түгәрәк каракүл бүрекле, малахай һәм мескен бүрекле, фуражкалы, кепкалы, шәл ябынган, каурыйлы эшләпә кигән башлар белән каплана.
Сәгать бер тулгач, больница капкасыннан венок күтәргән туташлар һәм ханымнар чыга башлый. Ул да булмый, чәчәккә күмелгән табут күренә. Менә ул, халык диңгезе өстеннән җай гына йөзеп, Проломныйга барып керә. Бер квартал артта кала, икенчесе… Халык агымы тыкрыктан чыга тора, Проломный буйлап агыла тора.
Университет урамына җиткәч, табут, уңга борылып, Печән базарына таба юнәлә.
Маңгайларын тәрәзә пыяласына терәп күзәтүчеләр күп булган кебек, урамның ике як тротуары да эш-йомышларын онытып, туктап калган кешеләр белән тулы:
— Кемне күмәләр?
— Татарлар үзләренең иң зур шагыйрьләрен…
— Исеме ничек?
— Тукаев булса кирәк…
— Картмы?
— Утыз да юк, ди.
Озатучылар агымы, кушылып торучылар хисабына буйга озыная, иңгә киңәя барып, Печән базарына җиткәндә, урам ерып йөргесез хәлгә килә. Мәчет каршында мәрхүм белән аны күтәреп торучылар рәсемгә алынгач, табут Евангелистлар урамына(хәзерге Татарстан урамы) чыга. Аннары сулга борылып, Екатерининский (хәзерге Тукай урамы) урамга керә һәм Юнысов мәйданына юл тота. Җеназаның шунда тукталып узачагын белгәнгә, меңләгән кеше мәйданга килеп, көтеп торган икән.
Җеназа укылып, тагын бер кат фотога төшерелгәч, халык юлын дәвам иттерә. Үзәктән ераклашкан саен атлау кыенлаша бара: тубыктан былчырак, әмма дистәләгән тарантаслар, кучерлар гына утырып барган хәлдә, озатучыларга тагылып килә.
Халык агымы, шагыйрьнең соңгы юлын кыскарта барып, һаман алга таба шуыша. Башлар иелгән. Меңләгән аякларның атлавы гына тынлыкны боза: лач-лоч, лач-лоч…
Ниһаять, Яңа бистә. Зират. Капкадан кергәч ерак та түгел яңа кабер мәңгелек фатирчысын көтеп тора…
Мәет ләхеткә куелып, кирпеч тезеп томалангач, һәркем берәр уч туфрак ыргытырга тырыша. Аннары көрәкләр эшкә керешә: дөп тә дөп, дөп тә дөп… Шагыйрьнең гәүдәсен йоткан кабер авызы томалана барып, ахырда кызыл балчык өеме калкып чыга. Туташлар һәм ханымнар чәчәк тезәләр. Ефәк тасмадагы язулардан «Мәгариф» һәм «Сабах» китап нәшриятларының, Мөхәммәдия һәм «Мәрҗания» мәдрәсәләренең, «Кояш» һәм «Аң» кебек газета-журналларның, «Сәйяр» театр труппасы һәм «Шәрык» клубының исемнәрен укырга була.
Мәрхүм турында нотыклар сөйләнгәч, халык чәчәк өеме булып күтәрелгән кабер яныннан акрын гына тарала башлый.
Шагыйрь Габдулла Тукайның соңгы юлы әнә шулай төгәлләнә. Әмма бу… үлемсезлеккә илтә торган юл иде. Биш-алты мең кешенең озатып калуы, 4 апрель көнне татар телендәге барлык газеталарның дип әйтерлек Тукайга багышланып, аның турындагы мәкалә, истәлек, шигырь белән тулып чыгулары, бу көнне нәшриятларның, китап кибетләренең, редакцияләрнең ябылуы, мәдрәсәләрдә укуларның туктатылуы, газеталарның атна буе Россиянең төрле почмакларыннан килгән кайгы телеграммаларын игълан итүләре — болар бар да әнә шул турыда сөйли иде.
Бер елдан соң — шул ук хәл. Газеталарның 2 апрель саны тагын Тукайга багышланып чыга: истәлек-мәкаләләр, шигырьләр, кайгы телеграммалары, шушы елдан башлап традициягә әвереләчәк «Тукай кичәләре» турындагы хәбәрләр…
Наширләр бер-бер артлы Тукай китапларының яңа басмаларын чыгара башлыйлар. 1913 елда аның биш, 1914 елда сигез китабы, шулар эчендә 400 битлек бер томлыгы дөнья күрә. 1913—1914 елларда Тукайның аерым шигырьләре рус матбугатында да басыла, шагыйрь турында рус телендә зур-зур мәкаләләр чыга.
Сәүдәгәрләр дә тик ятмый. Шагыйрьнең сурәтен торлечә бизәп, зур тираж белән открытка рәвешендә чыгару белән генә чикләнмичә, «Тукай конфеты», «Тукай сабыны» дигән булып, төрле көнкүреш кирәк-яраклары сата башлыйлар.
Тукай, наширләрдән аласы биш йөз сум акчасын ике каланы стипендия биреп укыту өчен тотарга кушып, Телдөн васыять әйткән икән. Шул суммага кушып сти¬пендия фонды булдыру өчен акча җыю кампаниясе башлана. Петербург җәмгыяте хәйриясе бу мәсьәләдә Казанны уздырып җибәрә. Җәмгыятьнең 1913 елдагы отчетыннан без түбәндәге сүзләрне укыйбыз: «Гомуми җыелышның карарын үтәү йөзеннән, Идарә мәрхүм шагыйрь Габдулла Тукаев исемендәге һәркайсы йөзәр сумлык ике стипендия билгеләде».
Ә халык, күпчелекне тәшкил иткән крестьяннар Тукайның үлемен ничек кабул иткән соң? Озата баручылар арасында гади кешеләр — һөнәрче, эшче, дворник һәм извозчиклар байтак булса да, чабаталы крестьян бик үк күзгә чалынмый. Газета һәм журналларның Тукайга дан җырлаулары зыялылар эше булып, «авыл мужикларының» аһ-зары ишетелми…
«Мәгариф» журналын ачабыз да күренекле тел-әдәбият галиме һәм тәнкыйтьчесе Җамалетдин Вәлидинең Тукай үлеменә ун ел тулуга багышланган мәкаләсеннән түбәндәге юлларны укыйбыз: «Мин, Тукай үлгәндә, «Вакыт»та яза идем. «Вакыт» газетасының ун елдан артык дәвамында һичбер мәсьәлә вә һичбер вакыйга мөнәсәбәте белән Тукай үлү мөнәсәбәте белән килгән кадәр мәкалә мәктүпләр килмәде. Килгән бер ящик мәкалә вә шигырьләр эчендә иң күбесе ярым грамотный авыл халкы вә эшчеләр (ассызык авторыныкы — И.Н.) тарафыннан язылган булып, һәркайсының соң дәрәҗәдә ихлас вә самимият белән язылганлыгы күренеп тора иде».
Икенче бер чыганактан андый «шигырь»ләрнең ничек туганлыгы аңлашыла. Бер авылның мөгаллиме «Кояш» газетасына түбәндәгеләрне яза:
Тукайның үлү хәбәре авылга килеп җиткәч, ике данә «Кояш» һәм өч данә «Йолдыз» газетасы йорттан йортка, кулдан кулга йөргән. Яше-карты, кызы-карчыгы укыган, тыңлаган, кайгырышкан, мәрхүм шагыйрь рухына дога кылган.
Кичке намаздан соң мөгаллим күл буена төшеп утыра. Якындагы мунча янына бер төркем егетләр җыелган. Гармунны бик кычкыртмый гына, моңлы тавыш белән нидер җырлыйлар. «Тукай», «Тукай шагыйрь» дигән сүзләрен ишеткәч, мөгаллим кызыксынып тыңлый башлый: шагыйрь үлеменә бәет чыгарганнар да шуны җырлыйлар икән!
Иртәгесен мөгаллим бәетне, язып алып, «Кояш» газетасына җибәрә. Шактый озын бу бәеттә мондый куплетлар бар:
Ак келәтнең келәсен элә белми эләсең;
Әҗәл агай, син нишлисең, килә белми киләсең.
…………………………………………………………………….
Тукай абзый, яшь чагыңнан белә идек без сине,
Онытырлар дип уйлама, онытмабыз без сине.
Халык, мохтаҗлыкка һәм җелекне суыра торган авыр хезмәткә дучар ителеп, мәдәнияттән читләтелгән бер заманда Тукайның шигырьләре, һәм шигырьләре белән бергә исеме, үзе исән вакытта ук, иң караңгы татар авылларына кадәр барып җиткән. Дөнья әдәбияты белән яхшы таныш булган тәнкыйтьче һәм әдипләр бу хәлгә шул заманда ук игътибар иткәннәр. Каберенә куелган чәчәкләр шиңәргә дә өлгермәстән, алар, Тукайның шигърияттәге урынын искиткеч дөрес билгеләп, «халык шагыйре» дигән мактаулы исем биргәннәр.
Танылган театр тәнкыйтьчесе Габдрахман Кәрам: «Тукаев чын мәгънәсе белән шагыйрь һәм дә халык шагыйре булып калачактыр. Аның шигырьләре буыннан буынга калып, миллионнарча балаларыбыз тарафыннан ятланачак вә аның шанлы исеме мәңгегә онытылмаячак».
Күренекле тарихчы, хикәяче, әдәбият галиме һәм тәнкыйтьче Гали Рәхим: «Халык үзенең җырчысын үзе аралап табып алды… Ул һаман да безнең беренче «халык шагыйре»без булып калыр».
Атаклы әдип, тәнкыйтьче һәм публицист Фатих Әмирхан: «…аны халык бик яшьләй үз шагыйре итеп таныды, аны аңлады, ул җырлаган нәрсәләрнең үз рухындагы нәрсәләр икәнен тойды».
Гадәти бер татар авылында дөньяга килгән гади бер баланың Тукай булып җитешүен ничек аңлатырга?
Бу сорауга азмы-күпме җавап алсын өчен, автор укучыны шагыйрь узган юллар буйлап сәяхәт итәргә чакыра.
Беренче бүлек
Кулдан кулга
1
Без шагыйрьнең туган авылына якынлашабыз. Тукайның беркадәр моңсу, тоныграк тавышы ишетелгәндәй була:
Тау башына салынгандыр безнең авыл,
Бер чишмә бар, якын безнең авылга ул;
Авылыбызның ямен, суы тәмен беләм,
Шуңар күрә сөям җаным, тәнем белән.
Кушлавыч, шагыйрь әйткәнчә, «тау башына», ягъни тар инеш тарафыннан ашалып ясалган тирән уйсулыкның ике ягына бүленеп урнашкан. Авыл утырган шул тау башыннан башланып китә торган басу сөзәкләнеп ике якка да күтәрелә. Шуңа күрә, сыртка менеп җиткәнче, Кушлавыч күзгә чалынмый тора.
Бераздан, җирдән үсеп чыккандай, мәчет ае, манарасы калка башлый. Аннары агач башлары күренә, ул да булмый, өй түбәләре пәйда була. Бераздан инде шактый тәртипсез сибелеп яткан тәбәнәк өйләре белән бөтен авыл ачылып китә.
Хәзер инде юл түбәнгә таба төшә башлый. Без уйсулык төбендәге инешне кичәбез дә, яңадан үргә күтәрелеп, авылның аргы яктагы урамына барып керәбез.
Урамның сул ягында, текә яр кырыенда ук, бер күч булып шомырт агачлары үсеп утыра. Бу — Тукаевларның төп нигезе. Булачак шагыйрьнең атасы Мөхәммәтгариф шул нигездән башка чыккан. Моннан ерак та түгел, урамның каршы ягында, ике генә тәрәзәсе белән моңаеп карап тора торган бәләкәй йортка, шомырт, сәрви агачларына һәм өянкеләргә игътибар итегез. Бусы — Гариф мулла нигезе. Йорты сакланмаган, әмма, картларның әйтүенә караганда, ул без күргән өйдән әллә ни күп аерылмаган икән.
Шушы нигездә, ике яки өч тәрәзәсе урам якка караган салам түбәле йортта Габдулла Тукай 1886 елның 14 (26) апрелендә мулла гаиләсендә дөньяга килгән.
«Мулла гаиләсендә» дип яздым да уйланып калдым. Тукай белән бер чорда күтәрелеп чыккан һәм 1905 елгы революциядән соң татар әдәбиятының сикереш ясавына сәбәпче булган каләм ияләренең тәрҗемәи хәлләрен, кайбер чыгармаларны искә алмаганда, шул ук сүзләр белән, ягъни «мулла гаиләсендә туган» дип башлап китәргә туры килә. Әдәбият, тел, тарих галимнәре, күренекле педагоглар, җәмәгать эшлеклеләренең күпчелеге белән дә эш шулай тора.
Бер яки берничә буын артка чигенсәң, шагыйрьләрнең барысы турында да дип әйтерлек «фәлән мәдрәсәне тәмамлап, фәлән авылда мулла булды» дип язарга тиеш буласың. XVII гасыр суфичылык поэзиясенең куәтле лиригы Мәүла Колыйны, мәсәлән, риваятьләр бай ишан итеп күрсәтәләр. Суфичылык карашларыннан арынып җитмәгән хәлендә дөньявилыкка зур адым ясаган Габдерәхим Утыз Имәни (XVIII гасыр) шулай ук мулла булган. XIX гасырның беренче яртысында җир кешесе мәхәббәтен җырлап, дөньяви поэзиягә нигез салган Габделҗәббар Кандалый да башыннан аягына кадәр мулла…
Руханилар арасында, гарәп һәм фарсы телен белүләре аркасында, Мәгарри, Фирдәүси, Низами, Гомәр Хәйям, Нәваи кебек даһи шагыйрьләрнең, Ибн-Сина кебек бөек галимнәрнең акыл һәм күңел җәүһәрләренә тап булып, яңача уйлый, яңача гамәл кыла торганнары да очраган.
Мәгълүм булганча, татарларда азатлык һәм культура хәрәкәте дворян этабын үтмәде. Шуңа күрә русларда дворяннар башкарган эшне татар культура хәрәкәтендә нәкъ менә руханилар, дөресрәге, шушы катлаудан чыккан талантлы һәм намуслы шәхесләр башкарырга тиеш булды.
…Салкын кыш. Төн. Авыл йоклый. Тик бер өйдә генә ялтырап ут күренә. Бу — хәзрәт өе. Абыстай, мәхдүм һәм мәхдүмәләр тирән йокыда. Тышта көйләп-көйләп җил сызгыра. Хәзрәт тәбәнәк өстәл янына аягын бөкләп утырган да шәм яктысында каурый каләм белән кыштыр-кыштыр нидер яза. Йә китап күчерә ул, яки үзе яраткан берәр әсәргә тәфсир (Тәфсир — берәр китапка аңлатма) яза, яисә инде Көнчыгышның бөек шагыйрьләре үрнәгендә күңелендәге уй-тойгыларын шигырь итеп кәгазьгә түгә.
Иртәгесен ул остабикәсе, мәхдүм һәм мәхдүмәләренең тереклеген тәэмин итә торган муллалык вазифасын теләр-теләмәс кенә башкарыр. Аннары үзенә канәгатьлек китерә торган икенче эшенә керешер. Анысы — шәкертләренә дәрес әйтү, үзе җыйган акыл һәм күңел байлыгын яшьләргә күчерү. Ышанып әйтергә мөмкин, бу хәзрәтнең мәдрәсәсеннән берничә аңлы кеше чыгачак, һәм алар караңгы, фәкыйрь татар авылына китеп, шәм булып яначаклар.
Татарларда мәдәният локомотивының миченә ягулык ташларга керешкән мулла тибы әнә шундый.
Замандашларының һәм туганнарының истәлекләренә караганда, Габдулла Тукай — җиде буыннан килә торган мулла нәселеннән. Шушы җиде буында без күреп узган мулла тибы булганмы, юкмы — әйтүе кыен. Без шулай ук Тукаев фамилиясенең кайдан килеп чыкканын, кемгә барып тоташканын да әлегә белмибез һәм картлардан ишеткән риваятьләр белән генә чикләнеп торабыз. Берәүләре әйтә: шагыйрьнең ерак бабаларыннан берсе Туктаргали исемле булган, һәм, аның исемен кыскартып, Тукай дип йөрткәннәр. Икенчеләре Кушлавычтагы Тукай тавын Тукайның борынгы бабасы белән бәйлиләр.
Шагыйрь үзе балачак елларын эченә алган һәм «Исемдә калганнар» дип атала торган автобиографик язмасында, атасыннан кала, бабасы Мөхәммәтгалим мулланы гына телгә ала. Замандашлары да шуннан ары китмиләр.
Архив язмаларыннан безгә Мөхәммәтгалим хәзрәтнең Шәмсетдин улы булганлыгы, 1835 елда указ алып, Кушлавычта имам-мөдәррис (Имам-мөдәррис — мәдрәсәдә дәрес бирә торган мәхәллә мулласы) булып торганлыгы билгеле.
Фанатиклык дәрәҗәсенә җитмәсә дә, Галим хәзрәт үзенең муллалык вазифасына җитди караган булса кирәк. Дин кушканны җиренә җиткерергә, авыл халкын шәригать кагыйдәләре белән билгеләнә торган әхлак кысасында тотарга тырышкан. Аның хакындагы риваятьләрнең берсе болай: Галим хәзрәт остабикәсе белән ашка бара икән. Гармунга кушылып җырлап йөргән яшьләр, мулланы күргәч, качып киткәннәр. Ашыгычлык аркасында, гармуннары төшеп калган. Таяк белән төрткәч, гармун тавыш биргән дә, моңа каршы Галим хәзрәт әйткән, имеш: «Һай, дошман, миңа да ырылдыйсыңмы?»
Мөхәммәтгалим улы Мөхәммәтгариф, — диелә «Исемдә калганнар»да, — «14—15 яшьләрендә Кышкар мәдрәсәсенә киткән. Хәтме көтеп (Хәтме көтеп кылу — укуны тәмамлау)кылгач, кайтып мулла булган. Шагыйрь әйткәнне архив тулыландыра: 1864 елда Мөхәммәтгариф, имтихан тотып, указ алган. Иске мәдрәсәләрдә шәкертләр 15—20 ел, кайчак аннан да артыграк яткан бер вакытта Мөхәммәтгарифның 22 яшьтә указлы мулла булып китүен кагыйдәдән чыгарма итеп карарга туры килә. Бу факт, һичшиксез, Гариф шәкертнең зирәклеге, сәләте һәм тырышлыгы турында сөйли.
Яшь мулланы, билгеле инде, башлы-күзле итү мәсьәләсе килеп баса. Кәләш тә табыла. Ямәширмә авылы мулласының кызы Гафифә була ул. Менә никах укыла, туйлар узып китә. Күпмедер вакыттан соң яшь остабикә яшь муллага бер ул бүләк итә. Исемен Мөхәммәтшәриф дип куялар. Аннары кыз бала туа. Аңа Газизә кушалар.
Гариф мулла, Гафифә белән унике-унөч ел әйбәт кенә гомер иткәннән соң, тол калган. Икенчегә өйләнүне артык озакка сузмаган — Өчиле мулласының Мәмдүдә исемле кызын сораган.
Тукайның ана ягыннан бабасы Зиннәтулла Зәйнелбәшир улы, Пермь ягыннан килеп, Гариф мулла кебек үк, Кышкар мәдрәсәсендә укыган, аннан соң күпмедер вакыт шушы Кушлавычта мәзин булып торган. Соңрак, Өчиле халкының үтенече буенча, имам булып киткән. Димәк, Зиннәтулла Галим мулла белән дә, аның улы Гариф белән дә шактый якын мөнәсәбәттә булган. Шуңа күрә өйләнү мәсьәләсе килеп баскач, Гариф мулланың Мәмдүдәне сайлавы табигый.
Әмма бу гаилә озын гомерле булмый. Метрика дәфтәреннән без түбәндәге сүзләрне укыйбыз: «Мелля Мөхәммәтгариф ибне Мөхәммәтгалим август 29 ында 44 яшендә кату зәхмәте илә вафат булды». Булачак шагыйрь дүрт ай ярымда атасыз кала.
Ниндирәк карашлы һәм холык-фигыльле кеше булган соң Гариф мулла? Без аның указыннан «хатыйп, имам, мөдәррис» дигән сүзләрне укыйбыз. Замандашларының сөйләвенә караганда, аның шактый бай китапханәсе булган, үзе дә китап күчерү, язу-сызу белән шөгыльләнгән. Сәләте һәм тырышлыгы нәтиҗәсендә ул, билгеле, ислам өйрәтмәләрен тирәнтен үзләштергән. Шуңа бәйле рәвештә аңарда иҗади фикер, диннең кайбер догмаларына шикләнеп карау, үзенең тормыштагы урыныннан, өстенә йөкләнгән вазифадан канәгатьсезлек барлыкка килгән дип уйларга кирәк. Кызы Газизәнең истәлегендә без моңа кагылышлы гаять кыйммәтле белдерү очратабыз: «Муллалыкны яратмый торган иде. «Исән булсам, балаларымны мулла итмәм», — ди торган иде». Шагыйрьнең туган якларында «Гариф хәзрәт эчкәли иде» дигән сүзләр йөри. Бу сүзләрнең хаклыгы Зиннәтулла мулланың кызы Саҗидә истәлеге белән дә раслана. Әгәр шулай икән, аның вакыт-вакыт исерткечкә мөрәҗәгать итүен башкара торган эшеннән канәгатьлек чаба алмавыннан, тоткан юлының бик үк хак булмавын чамалап та, бүтән юл белән китәргә гаҗизлектән туган хәл итеп карарга кирәк.
Зиннәтулла мулланы без шулай ук сәләтле, тырыш һәм китап сөючән итеп беләбез. Язу-сызу белән дә шөгыльләнгән ул, шигырьдә дә каләмен сынаган. Кызы Мәмдүдәнең үлеменә багышлап язган мәрсиясе бүген дә архивта саклана. Болардан тыш, Зиннәтулла хәзрәт юаш һәм намуслы да, кешелекле һәм бала җанлы да булган. Атасының күркәм сыйфатлары Мәмдүдәгә дә йокмый калмаган, билгеле. Истәлекләрдән аның укый-яза белә торган, күзе ачылган кыз булганлыгы аңлашыла. Мәмдүдә шигырь чыгарырга да һәвәс булган. Бервакыт Гариф мулла, базар көнен туры китереп, яшь хатыны белән Өчилегә, каенатасы Зиннәтуллага кунакка килгән. Иртән якындагы Арча базарына барып, иптәш муллалары белән бераз кәефләнеп кайткан. Моны белеп алып, Зиннәтулла мулла китап тышына: «Бу эчә икән, әллә, кызым, моннан аерыласыңмы?» — дип язып биргән. Мәмдүдә, җавап итеп, шул ук китапка түбәндәге шигырьне язып куйган:
Бези моннан аерылган — бези утларга салгандай,
Ля язырру вәла янфәгы* — моны фәһем ит, газиз әткәй.
(*«Файдасыз һәм дөньяга күтәрелеп карамаслык» мәгънәсендә).
«Исемдә калганнар»дан без тагын мондый юлларны укыйбыз: «Тол калган анам янында мин берничә вакыт торгач, анам мине авылыбыздагы Шәрифә исемле бер фәкыйрә карчыкка вакытча асрарга биреп калдырып, үзе Сасна нам карьянең имамына кияүгә чыкмыштыр».
Кыска һәм җыйнак автобиографиядән ире үлү белән үк Мәмдүдә икенче берәүнең канаты астына сыенган кебек аңлашылса да, эш алай ук тиз булмаган. Яраткан ире Кушлавычта туып гомер иткән. Атасы Зиннәтулланың да шактый еллары бу авылда узган. Бәлки әле, Мәмдүдә дә шушында туып киткәндер. Бу авылны үзе дә якын итеп өлгергән. Өстәвенә, каенатасы карт хәзрәт әлегә дөньяда булса да, җитди авыру. Мөхәммәтгарифның беренче хатыныннан калган ике бала да Мәмдүдә кулында. Ниһаять, Өчиле дә аны кул изәп чакырып тормый. Мәмдүдә әле үсмер кыз чакта ук, Зиннәтулла, беренче хатыны Камилә үлгәч, кайсыдыр авыл мулласыннан тол калган алты балалы хатынга өйләнгән була. Шактый кырыс табигатьле үги анадан котылган Мәмдүдәнең яңадан шул мәхшәр эченә кайтып керәсе килмәгән, билгеле.
Менә Мөхәмәтгалим карт үлеп китә. Туган-тумачалары Шәриф белән Газизәне икесен ике төшкә урнаштыралар. Гайнулла исемлесе калган мираска һәм Гариф мулланың варисларына опекун итеп билгеләнә. Шуннан соң инде Мәмдүдәгә атасы йортына кайтып егылудан бүтән чара калмый.
Муллалар, бер-берсенә тыгыз бәйләнгән булып, ныклы бер катлау — сословие тәшкил иткәннәр. Бу сословиечелек кыз бирү, кыз алу белән дә ныгытылган. Тол калган остабикәләргә дә бик тиз ия чыккан. Зиннәтулланың алты балалы абыстайга өйләнүен генә искә алыйк. Хөрмәтле хәзрәт кызы, тирә-якта билгеле Гариф мулла җәмәгате яшь һәм чибәр Мәмдүдәне читтә калдыралармы соң!
Менә Сасна авылыннан аерылып чыккан Күчкән Сасна мулласы Шакир яучы җибәрә. Ашарына такы-токы булган күп балалы гаиләдә үги ананың авыр карашыннан куырылып яшәгән Мәмдүдәгә бу тәкъдимне кабул итүдән бүтән чара калмаган. Булачак иренең балага мөнәсәбәтен анык белмәгәнгә күрә, Мәмдүдә Габдулланы вакытлыча калдырып торырга карар иткән. Әмма кайда калдырырга? Үги әби ишетергә дә теләми. Риза булса да, аны йөрәк парәсен бу җәһәннәмдә калдырмас иде. Булачак шагыйрьнең, яңадан Кушлавычка кайтып, Шәрифә карчык кулына эләгү тарихы әнә шулай булган.
Өч яше дә тулмаган Габдулла бу вакытларын, билгеле, хәтерләми, авылдашларының хикәя итүләреннән чыгып кына «Исемдә калганнар»ында болай дип яза: «…Мин бу карчык ханәсендә кадерсез, артык бер бала булганлыктан, ул мине, әлбәттә, тәрбияләмәгән, тәрбияләү түгел, яшь балаларның иң мохтаҗ булдыклары ачык йөзне дә күрсәтмәгән». Моңа ул бер мисал да китерә.
«Мин кыш көннәрендә төнлә яланаяк, күлмәкчән көенчә тышка чыгам икән дә, бераздан, өйгә кермәкче булып, ишеккә киләм икән. Кыш көне авыл ызбаларының ишекләрен ачмак, балага түгел, шактый үсмер кешеләргә дә мәшәкать вә көч булганлыктан, табигый, мин ишекне ача алмыйм вә ишек төбендә аякларым бозга ябышып катканчы көтеп торам икән. Карчык исә үзенең: «Кадалмас әле килмешәк!» дигән «шәфкатьле» фикере илә мине үзе теләгән вакытта орыша-орыша кертә икән».
Берзаман Мәмдүдә, яңа иренә ияләшеп җитеп, баланы китерергә аның рөхсәтен алган. Мулла Кушлавычка ат җибәргән. Габдулланың тормыштан алган һәм күңелендә сакланган беренче хатирәсе нәкъ шушы сәфәре белән бәйле: «…нәүгы шөгур (Нәүгы шөгур — кинәт төшенеп алу) хасыл булганмы, нидәндер, мин хәзердә дә атта утырып Саснага барганымны, үземне бер киң вә рәхәт галәмдә хис иткәнемне, юлда барганда күз алдымда әллә нинди нурлар уйнаганын онытмаган шикелле булам». Ә бит бу вакытта Габдуллага, күп булса, өч яшь! Шулай да хикмәт «нәүгы шөгур»да гына түгел, билгеле.
Шагыйрьнең түбәндәге сүзләре дә игътибарга лаеклы: «Саснага барып җиткәнмен. Ничек, ни рәвеш бардым, мине кемнәр каршылады — анысын белмим: ләкин үги әтиемнең мине сөюе, миңа чәй янында кәрәзле балны ак күмәчкә ягып бирүе, минем шунда куанганнарым, биш минутлык төш шикелле генә, әле дә булса хәтеремдә». Игътибар итик, анасының каршылавы да (улын алырга дип Мәмдүдәнең үзе баруы чынлыкка якынрак), сагынганлыктан шашып сөюе дә баланың исендә калмаган. Бал ягылган ак күмәч исә — хәтерендә. Ак күмәчне биргән кулның,— ихластанмы, әллә шулай кирәк булганга гынамы, әйтүе кыен, — иркәләве дә күңелгә уелып калган. Нишлисең, кара икмәккә дә туя алмаган баланың, көтмәгәндә, бал ягылган ак күмәчкә һәм «ата» иркә-назына тиенүе кечкенә нәрсә түгел…
Әмма Габдулланың кара бәхете үзеннән калмый йөри икән. Тамагы икмәккә туярга, сабый җаны ана шәфкатен татырга да өлгерә алмый, тагын әҗәл ыржаеп килеп баса. 1890 елның 18 гыйнварында — баладанмы, Шакир мулланың кыерсытуыннанмы яки инде берьюлы икесеннән дәме — Мәмдүдә үлеп киткән. Түбәндәге шигырь юллары да Мәмдүдәнең Саснадагы тормышының бик үк татлы булмаганлыгы турында уйларга мөмкинлек бирә:
Күз яшең дә кипмичә егълап вафат булган әни!
Гаиләсенә җиһанның ник китердең ят кеше?!
Бердәнбер яктылык һәм җылылык чыганагы булган анасыннан аерылу баланы, әлбәттә, тетрәткән һәм күңеленә тирән уелып калган: «… әнкәмнең җеназасын күтәреп алып киткәннәрен сизгәч, яланаяк, яланбаш хәлемдә, капка астыннан, үкереп җылый-җылый, йөгереп чыгып: «Әнкәйне кайтарыңыз, әнкәйне биреңез!» — дип, шактый гына җир мәет күтәрүчеләрдән калмый барганымны хәзер дә тәхаттыр иткәнемне язамын».
Атасыз да, анасыз да калган ятимне Сасна мулласы Өчилегә, Зиннәтулла хәзрәт йортына илтеп ташлаган.
2
Казан арты авыллары губернаның бүтән өяз татар авылларыннан да фәкыйрьлек белән аерылып торганнар. Чөнки җир аз һәм уңдырышсыз. Өчиле авылы исә, исеменнән үк күренгәнчә (өч өйле) кечкенә авыл булып, ярлылыгы белән күрше авыллардан да уздырган. Бөтен халык дип әйтерлек орчык кырган, көянтә бөккән, чабата яисә агач башмак ясаган. Беришләре тирә-як байларга көч түккән яисә, ераккарак китеп, эшләп кайткан. Бер кат киндер ыштан, койрыклы итек (ягъни чабата), юка чикмән кигән крестьянның зәмһәрир суыгында җәяүләп Казан юлын таптавы бу авыл өчен гадәти хәл булган.
Билгеле инде, Өчиле үзенең мулласын тиешенчә карый алмаган. Өстәвенә, Зиннәтулла муллада комсызлыкның әсәре дә юк. Бирсәләр — ала, бирмәсәләр — сүз әйтми.
Менә 1891 ел килеп җитә. Игеннәр көя, бөтен Идел буен дәһшәтле ачлык каплап ала. «Зиннәтулла гаиләсендә, — дип яза шагыйрь, — фәкыйрьлек шул дәрәҗәгә җиткән булырга кирәк ки, мин хәзер дә булса бабайның күрше баерак авыллардан икмәк сыныклары теләнеп алып кайтканын исемдә тотамын».
Габдулланың биредәге тормышын күз алдына китерү кыен түгел. Бердән, ачлык, икенчедән, «артык кашык», «килмешәк» сыйфатында кимсетелү, кыерсытылу. «Үги әбинең алты күгәрченнәре эчендә мин бер чәүкә булганга, мине җыласам — юатучы, иркәләним дисәм — сөюче, ашыйсым-эчәсем килсә — кызганучы бер дә булмаган, мине эткәннәр дә төрткәннәр». Арадан берсе, Гөлчирә исемлесе, аеруча зәһәр булган булса кирәк. 1903 елда Саҗидә апасына язган хатында Габдулла болай ди: «…Кылган золым вә җәберләренең җәрәхәте, җәннәт гаденгә (Гаден — җәннәт) керсәм дә, йөрәгемнән китмәс». Тик аңа Саҗидә генә шәфкать күрсәткән һәм, шагыйрьнең сүзләре белән әйтсәк, «ап-ак саф бер фәрештә» булып баланың күңеленә кереп калган.
Бабасында яшәгән чагында булачак шагыйрьнең җаны кыл өстендә генә калган. Ул биредә чәчәк белән дә авырган, бүтән чирләргә дә дучар булган, тәмам зәгыйфьләнгән. Әмма, бәхеткә каршы, язмыш аны милләте өчен, халкы өчен, татар мәдәнияте һәм әдәбияты очен саклап калган.
Язмыш дигәнебез, Өчиленең бер крестьяны кыяфәтендә булып, Габдулланы арбасына утырткан да Казанга алып киткән. Бу, билгеле, үги әбисенең тырышлыгы һәм бабасының үтенүе буенча эшләнгән. «Ямщик, — дип яза шагыйрь, — Казанга килеп җиткәч (безнең авыл Казаннан 60 кына чакрым), Печән базарында: «Асрарга бала бирәм, кем ала?» — дип кычкырып йөргәндә, халык арасыннан бер кеше чыгып, мине ямщиктан алган».
Бәләкәй саладан зур калага килеп кергән малайның акылы хәйран: биек йортлар, бихисап юртак атлар, ат җигелгән вагоннар… Менә ул, олау өстендә утырган килеш, агайның товар саткандай көйләп-көйләп кычкыруына артык игътибар итмәстән, зур ачылган күзләре белән мыжлап торучы халыкны, җирдәге, лареклардагы сатучыларның кулларындагы исәпсез-хисапсыз әйберләрне, ашамлыкларны күзәтә.
Габдулланы асрарга алган кеше — Мөхәммәтвәли — Яңа бистәдә яшәгән. Аның төп кәсебен шагыйрь хәтерләми: «…талчукта сату итә идеме, әллә тирече идеме шунда — анысын яхшы белмим». Мөхәммәтвәли абзый, күрәсең, күн белән эш итә торган вак һөнәрче-кустарь булып, үзе җитештергән товарны үзе үк базарда яисә толчокта саткан. Яңа әнисе исә сәүдәгәрләр заказы буенча кәләпүш теккән.
Яңа бистәдә үткән ике ел Тукай тормышындагы чагыштырмача якты бер аралык итеп каралырга тиеш. Мөхәммәтвәли дә, Газизә дә — эш кешеләре. Димәк, малайга ач торырга туры килмәгән. Аннан да бигрәк, үз балалары булмаганга, икесенә дә бала тансык. Габдулла, күпмедер дәрәҗәдә ата-ана иркә-назына ирешеп, күз яшен киптерерлек җылылыкның рәхәтен күпмедер татыган. Өстәвенә, шәһәрнең мәһабәтлеге, зурлыгы һәм матурлыгы малайны тәмам әсир иткән.
Билгеле, бу әле кечкенә Габдулла нур эченә генә чумып яшәгән дигән сүз түгел. Үзе өчен зур булып тоелган кечкенә кайгылары да булган, җыламый да тормаган, авыру-чирдән дә имин калмаган. Әлеге китабыннан без мондый юлларны укыйбыз: «… бервакыт әллә нинди авырудан күзем авырган вакытта, мине бер карчыкка алып барганнарын, ул минем күзгә шикәр салганын, үзем нең салдыртмаска азапланганымны, тартышканымны беләм». Әнә шул авыруның нәтиҗәсе буларак, Габдулланың сул күзенә кечерәк кенә ак төшеп калган.
Ятимлек тә онытылып бетми. Бик онытыр иде, үпкәләгән чакларда иптәшләре исенә төшереп торалар. Газизә дә сабыйның күңелен вакыт-вакыт аңлап җиткермәгән: «Кайчакта әни белән Ташаяк базарына барып, андагы уенчык базарларына кызыгып вә самокатларда шатланып-шатланып агач атларга атланган малайларны карап, көнләшеп тора идем.
Мин дә атланыр идем — акчам юк. Әнидән сорарга куркам, ул үзе белеп бирми иде. Шулай итеп, мин кеше рәхәтенә генә кызыгып кайта идем». Замандашларының язуына караганда, Тукай, Казанга әйләнеп кайтып, шагыйрь буларак танылгач та, Ташаяк ярминкәсендә, карусель атына атланып, еш кына «сабыйлык үчен кайтара» торган булган.
Күзе ияләшә төшкәч, Габдулла шәһәрнең ялтыравыклы яклары белән бергә, контрастларын да абайлый башлаган, әлбәттә. Аңа, мәсәлән, кәләпүш тапшырырга баручы әнисенә ияреп, купец йортына аяк басарга туры килгәләгән. «Мин байлар йорт эченең матурлыгын, идәннән түшәмгә кадәр торган зур көзгеләрен… вә сандык кадәр зур органнарын күреп, боларны оҗмахта торалар кеби уйлый идем. Бервакыт шулай байларга барганда ишек алдында әллә нинди зиннәтле вә алтынлы койрыгын кояшка каршы ялтыратып йөргән тависны күреп, бигрәк тә сокландым». «Оҗмах» янәшәсендә «тәмуг» дигән нәрсә дә бар бит әле. Бусы инде — бистә ярлыларының тормышы. Кечкенә Габдулла иптәш малайлары яшәгән подвалларга да төшкән, җир өстендә булса да, җимерелүгә йөз тоткан агач өйләренә дә барып кергән. Тире-мех заводы эшчеләренең, кустарьларның, ломовой извозчикларның күп балалы гаиләләрендәге коточкыч фәкыйрьлек аның күңеленә тәэсир итми калмаган.
Тулаем алганда исә, Казан Габдулла күңелендә якты истәлек калдырган. Моннан соң күп еллар буе Казан каласы аның хыялында, тавис койрыгы кебек, аллы-гөлле төсләр белән ялтырап, җемелдәп торачак… Язмыш абыстай, әйтерсең лә татар мәдәнияте үзәге барлыгын онытмасын, күңеле гел шунда тартсын дип, шулай эшләгән. Ләкин Казанда озак юанырга туры килми. «Синең бит әле халык шагыйре буласың бар. Әнә авыл. Бар, күр, гыйбрәт ал», — дигән кебек, язмыш Габдулланы Кырлайга илтеп ташлый.
Тукай үзе бу турыда болай яза: «Мин бу ата-анамда ике елмы, күпмедер торгач, әти дә, әни дә икесе берьюлы авырый башлаганнар. Алар үзләренең үләчәкләреннән куркып: «Без үлсәк, бу бала кем кулына кала, ичмасам, авылына кайтарыйк», — дип, теге мине Казанга китергән ямщикны табып, мине янәдән аңар утыртып, Өчиле карьясенә җибәргәннәр». Мөхәммәтвәли белән Газизә, димәк, Габдулланың кем баласы икәнен яхшы белгәннәр, туганнарыннан күбесенең, шул исәптән Зиннәтулла мулланың, кайда яшәгәненнән хәбәрдар булганнар. Малай Казанның бистәсенә кереп «сеңмәгән», аның янына килеп-китеп йөрүчеләр, хәлен белеп торучылар булган. Бабасының килү ихтималы юк дәрәҗәсендә. Чөнки хатыны Латыйфага тәмам буйсынган картның «юк эш» артыннан йөрергә вакыты да, мөмкинлеге дә булмаган.
Мемуар әдәбияттан Габдулла янына апасы Газизәнең барып йөргәнлеге билгеле. Бу вакыт ул Казанның гаскәри мулласына кияүгә чыккан тутасында (әнисе Камиләнең туганы) яшәгән. Истәлегендә Газизә апа беркөнне, алма сатып алып, Яңа бистәгә барганлыгын һәм энесенең һәйбәт кенә торуына куанып кайтканлыгын хикәя итә.
«Ямщик» мәсьәләсе дә кызыклы.
Без киләчәктә Тукайның 1911 ел ахырында Өчилегә кайтуы уңаеннан шушы авылның Гыйльфан исемле крестьяны белән танышачакбыз. Эзләнүләр нәтиҗәсендә Габдулланы Казанга илткән һәм кире алып кайткан «ямщикның» нәкъ шушы Гыйльфан абзый булганлыгы ачыкланды. Хәзрәтнең үтенүе буенчамы әллә инде үз ихтыяры беләнме — кистереп әйтү кыен, — әмма Гыйльфанның Габдулла янына хәл белергә баргалавы яисә Мөхәммәтвәлидән сораштыргалап торуы бик ихтимал.
Шулай итеп, без Габдулланы яңадан Өчиледә, бабасының ишле гаиләсендә күрәбез. Әбисе дә, бабасы да, әлеге «күгәрченнәр» дә ятимне бик үк шат чырай белән каршы алмаганнар, билгеле. Шунда ук балага яңа урын, яңа «ата-ана» эзли башлыйлар. Тиздән теләкләренә дә ирешәләр…
3
«Бабайлар өеннән чыгып, Сәгъди абзыйның арбасына утырдым. Бабай белән әби (Сәгъди абзыйдан яхшысынмый гына булырга кирәк) мине озатырга чыктылар…
Арба да кузгалды. Сәгъди абзый белән без янәшә утырып киттек. Ул юлда миңа: «Менә хәзер Кырлайга кайтып җитәбез, анда әниең каршы чыгып көтеп тора торгандыр. Алла боерса, бездә катык, сөт, ипи күп, теләгәнчә ашарсың», — дип, миңа барып җитәргә ике-өч кенә чакрым калган бәхетләр илә мине юатып бара иде». Ипи, сөт һәм катыкның бу вакытта Габдулла өчен иң зур бәхет булганлыгы һич тә гаҗәп түгел. 1892 елның июнь ае бу. Кыш буе ачлыктан интеккән халык баш төрткән һәрбер үләнне кырып ашап барган вакыт.
Соңрак «Шүрәле» поэмасында Габдулла Кырлайның тирә-ягын түбәндәгечә тасвир итәчәк:
Ул авылның, һич онытмыйм, һәр ягы урман иде;
Ул болын, яшел үләннәр хәтфәдән юрган иде…
Урманында кып-кызыл кура җиләк тә җир җиләк;
Күз ачып йомганчы, һичшиксез, җыярсың бер чиләк.
Бик хозур! рәт-рәт тора, гаскәр кеби, чыршы, нарат,
Төпләрендә ятканым бар, хәл җыеп, күккә карап.
Бу юлларда арттыру юк дисәң дә хата булмас. Кырлай үзе тар гына инешнең ике ягында, уйсулыкта утырган булып, аны ике яктан да күп чакрымнарга сузылган катнаш урман уртада калдырган. Авылга якынлашып килгәндә, иң элек үрдәге әнә шул урманнар калкып чыга. Күңелгә һәм хыялга аеруча көчле тәэсир иткәне шул: күкселләнеп утырган урманда карасу-яшел чыршылар сөңгеләр кебек сузаеп торалар.
Менә без Кырлайга килеп керәбез. Сәгъди абзыйның «коймасы читәннән булган, тәбәнәк кенә салам түбәле өе» басу капкасыннан ерак түгел икән. Яңа әнисе Габдулланы чынлап та ачык йөз белән каршы ала, арбадан күтәреп төшереп, өйгә алып керә. Сәгъди абзыйның беренче сүзе: «Хатын! Бар, балага катык белән ипи китереп бир».
Сәгъди белән Зөһрәнең асрарга ир бала алырга карар итүләре һәм, мондый бала табылгач, өстәвенә ул мәхдүм дә булгач, теләп, яратып кабул итүләре очраклы хәл түгел. Бу вакыт Сәгъдинең гаиләсе, үзе һәм хатыныннан тыш, берсе 23, икенчесе 13—14 яшьләрдәге ике кыздан тора. Олысы Сабира, кечесе Саҗидә исемле булып, соңгысы култык таягы белән йөри. Габдулла килгәнче, ике ел ярым элек кенә аларның бердәнбер уллары үлеп киткән. Көтеп-көтеп тә, ир бала тууына өметләре киселгәч, кеше баласын алып асраудан бүтән чара калмаган: картайгач — караучы, үлгәч — догачы кирәк ич. Аннан да бигрәк, җир бүлү вакыты якынлашып килә. Сәгъди иманасына Габдуллага тиячәк имананы да кушсаң, ярап торачак.
Кырлайдагы беренче көне турында шагыйрь болай яза:
«Тамак туйгач, әнинең рөхсәте илә урамга чыктым. Мин анда чыгып, адашудан куркып, артыма карый-карый гына барадыр идем, менә бер заман тирә-ягымны әллә кайдан килеп чыккан авыл малайлары сырып алдылар. Алар һәр көн авылның бер башыннан бер башына йөгереп йөреп тә, бу көнгә кадәр мине күрмәгәнгә, аннан соң минем өстемдә Казаннан киеп кайткан каюлы ситсы күлмәк, башымда да мине Өчилегә кире җибәрер алдыннан әнинең, миңа сагынмалык булсын дип, төрле төсле хәтфәләрдән корамалап ясаган кәләпүше булганга, бу Кырлай малайлары миңа бик гаҗәпләнеп карыйлар иде».
Беренче көнне үк малайлар аны үз итеп араларына кертмәгәннәр, билгеле. Кинәт килеп чыккан кебек, шундый ук тизлек белән таралып бетсәләр дә, яңа малайны башыннан аягына кадәр тикшерергә, маңгаендагы берничә бөртек шадрасын, хәтта күзендәге агын да шәйләп өлгергәннәр. Күңелләренә, әлбәттә, «чагыр» дигән сүз килгән, һәм тора-бара бу сүзне кушамат итеп тагып та куйганнар.
Габдулланың Кырлайдагы беренче җәе хөрлектә, уен белән, мәшәкатьсез уза. Олылар иртә таңнан торып уракка китәләр, Габдулла исә, йокысы туйгач, аннан-моннан капкалап чыгып чаба: иптәшләре белән су коенумы кирәк, ыштан балагы белән балык сөзүме, көрәшү-әүмәкләшүме, өй сакларга калган әбиләрдән кача-поса бакчаларга кереп, суган йолкумы кирәк — берсе дә калмый. Карыны ачса, өйгә кайтып, ян тәрәзәдән генә керә дә, аңа дип калдырылган бәрәңге белән ипине ашап, тагын урамга атыла.
Тора-бара, билгеле инде, каюлы күлмәк туза, хәтфә кәләпүш авыл малайларының каешланган кәләпүшеннән аерылмаслык хәлгә килә, чебиләнгән аякларда да инде итек-фәлән юк… Малайлар күзендә Габдулла алар кебек үк авыл малае, Сәгъди абзыйның асрарга алган улы булып кала.
Ятимнең кара бәхете үзеннән калмый йөри икән. Сабира апасы ниндидер «котыру» зәхмәтенә дучар булып, кинәттән үлеп китә. Кызын җирләгәч, Зөһрәнең: «Менә, үксез бозау асрасаң, авызың-борының май итәр, үксез бала асрасаң, авызың-борының кан итәр — шул инде ул; мөгаен, шуның шомлыгыннан булды инде бу» — дип сөйләгәне ишетелә башлый. Әмма бусы әле малайның күңел күгендә пәйда булган ялгызак болыт кисәге генә.
Шул килеш җәй үтә, көз дә килеп җитә, Габдулланың нәни куллары беренче мәртәбә крестьян эше белән танышалар. Малай казып алынган бәрәңгене капчыкка тутырырга тиеш. Бервакыт шулай, көннәр салкынга киткәнгә, Габдулла яланаякларын туфракка күмеп утыра икән. Аксак Саҗидә апасы, көрәген бәрәңгегә дип батырганда, ялгышлык белән аның аягын кискән. Үз ата-анасы булса, малай, әлбәттә, дөнья бетереп үкерә башлар да, олылар йөгерешеп килеп ярасын карарлар, юып бәйләрләр һәм юатырга тырышырлар иде. Бу очракта исә эш бүтәнчә була: «Аяк шактый җәрәхәтләнде, мин дә урынымнан сикереп торып, бераз читкә барып утырып егладым да, соңра җәрәхәткә балчык сибеп, янә хезмәтемне дәвам иттем».
Бакча эшләре беткәч, Габдулла укый башлый. Укый башлый дигәч тә, чын уку түгел әле бу. Габдулланы башта Фәтхерахман мулланың остабикәсенә, ягъни үзенә күрә «әзерлек классы»на илтеп бирәләр. Ник дигәндә, аңа бары алты яшь ярым; буйга кечкенә, арык. «Мине укытачак абыстай,— дип яза шагыйрь,— кулына чыбык тотып утырган; аның тирә-ягында минем яшемдәге кыз балалар күп булганы кеби, шактый җитеп килә торган кызлар да бар иде. Алар арасында, богъдай арасындагы берничә борчаклар кеби, берничә минем шикелле ир балалар да бар иде».
Кулына чыбык тоткан остабикә — бу инде татар мәгърифәт тарихында типик фигура (хәлфә һәм муллалар өчен дә чыбык укыту әсбаплары арасында әһәмиятлеләреннән саналган). Гадәттә, остабикәләр кыз балаларны мулла өенең «кара» ягында идәнгә тезеп утыртып укытканнар. «Татар кызларына» исемле шигырендә Тукай, абыстайларны күздә тотып, болай ди:
Сабак «бабын наданлык»тан аласыз,
Гомер буе надан булып каласыз.
Утырып сез бозаулар берлә бергә,
Лыкылдыйсыз иҗекне бергә-бергә.
Уку «Иман шарты» китабы белән башлана. Бу юка китап гарәп телендәге төрле догалык текстларыннан тора. Догалыклар алдыннан гарәп хәрефләре әлифбасы бирелгән. Һәр хәрефнең исеме бар: а-әлиф, б-би, т-ти, җ-җим һ.б.
Башта балалар абыстай җитәкчелегендә хор белән әнә шул хәрефләрнең исемнәрен ятлыйлар. Аннары догалыкларның үзләрен укырга, дөресрәге, ятларга керешәләр. Хәрефләрне җыеп сүзгә әйләндерү исә — кала алу белән бер. Мәсәлән, «әлхәмделилла» дигән сүзне укыр өчен, бала башта әлиф, ләм, хый, мим, дал, ләм, әлиф дип, әллә ничаклы сүзне тезеп чыгарга тиеш. Бу мәгънәсез тезмәне «әлхәмделилла»га әверелдергәнче җан тирләрең чыга. Шул рәвештә язу таныту кадимчә (ягъни искечә) укыту дип атала.
Беренче елда Габдулланың укудагы уңышы артык зурдан булмаган: «Бу «Иман шарты»ның иҗеге белән сүрәсе миңа кыш буена җитте бугай. Мин бу кышта һаман шул кыска гына «Иман шарты» тирәсендә әйләнүдән уза алмадым».
Менә кыш уза, яз керә, ул да булмый, сабан туе килеп җитә. Элек заманда ул чәчүгә төшәр алдыннан үткәрелгән.
Татарлар ураза, корбан, мәүлет кебек дини бәйрәмнәрне дә зурлап үткәргәннәр. Әмма сабан туе үзенең хөрлеге, дәртлелеге һәм шау-шуы белән аерылып тора, һәм анда халыкның рухы аеруча тулы ачыла. Сабан туен крестьян ел буе көтеп ала. Суярга сарыгын багышлап куя, йомырка җыя, хәлле-хәленчә өс-баш, аяк киемнәре булдыра.
Авылларда сабан туена кагылышлы бер гадәт-йола булган. Балалар, иртүк торып, кечкенә капчык алалар да өйдән өйгә кереп йөри башлыйлар. Өй хуҗалары хәлле-хәленчә прәннек, конфет, ярты яки бер тиенлек бакыр акча, буялган йомырка тоттырып чыгаралар.
Зөһрә әнисе, Габдулланы да иртән уятып кулына капчык биргән дә чыгарып җибәргән. «Мин кайсы гына өйгә керсәм дә, минем ятим калган мулла баласы икәнемә игътибарән, миңа, башка малайларга биргән кеби, конфет, бер-ике прәннек кенә бирмичә, һәр йорт иясе дә буялган күкәй бирәләр иде. Шунлыктан минем капчыгым буялган күкәйләр илә бик тиз тулып, өйгә дә кайтып кердем».
Гаҗәпләнү катыш шатланган Зөһрәгә капчыкны тапшыра да, ике йомырка алып, Габдулла тагын урамга чыгып чаба. Билгеле инде, үз тиңнәре белән берлектә, ул барлык ярышларны, бигрәк тә көрәш һәм чабышларны үзен-үзе онытып күзәткән.
«Исемдә юк инде — бу сабан туе ничә көн булгандыр, мин бер көнен генә яздым. Бәлки ул 3—4 көн булса да, миңа бер генә көн кеби тоелгандыр».
Тагын гадәти көннәр башлана. Габдулланың тормышы хәзергә зарланырлык түгел. Сәгъди әтисе яхшының яхшысы. Зөһрә әнисе дә зарарсыз. Җитмәсә, сабан туе көнне капчыгын йомырка белән тутырып кайткач, аның күзендә Габдулланың авторитеты үсеп китте.
Әнә шул дәвердә Габдулланың, үзен ятим итеп, бүтәннәрдән ким итеп сизү аркасында йомылып яткан табигый сәләте ачыла башлый. Кордашларының истәлекләренә караганда, Габдулла хәрәкәтчән, мавыгучан һәм уйнарга, шаярырга бик һәвәс булган, сүзгә тапкыр һәм юморга бай икән. Үзеннән көлгәнне яратмаса да, бүтән малайлардан көләргә оста булган. Менә Сапи исемле малай. Яшькә дә, буйга да Габдулладан күп зур, укуга чамалы. Габдулла, качышлы уйнаганда, тегенең үзенә охшатып булса кирәк, «Сапиу-у, чепиу, печиу, булдыйму-у-у» дип сузып-сузып кычкыра икән дә эче катып көлә икән. Куышканда, кинәт тайчанып, тоттырмый калу, сикергәндә, җитди кыяфәт белән йөгереп килеп, җеп астыннан чыгу кебек гадәтләре турында сөйлиләр. Мондый мәгълүмат та бар: җиңен шудырып менгерә икән дә бәләкәй йодрыгын йомарлап, нечкә беләген күрсәтеп: «Моның белән суксаммы, җенегезне өзәм мин сезнең», — дип мактана икән. Таза һәм көчле булырга теләп тә, моңа ирешә алмауны юмор белән капларга тырышу инде бу. Хәзер инде Габдулла Сәгъди белән Зөһрәне, үз ата-анасы итеп тоя башлап, назлану, киреләнү галәмәтләре дә күрсәткән, онытылып китеп, йомыш үтәмәгән чаклары да булган.
Әмма малайның бүтән балалар кебек итенеп, аларча уйнап, шаярып, көлеп яшәве озакка бармый, күңел күген тагын болыт каплый.
Сәгъди белән Зөһрәгә инде өмет өзгән бәхет килә: аларның ир балалары туа. «Менә тагы урак вакыты да җитте; үткән җәй, бөтен авыл халкы эштә булганда, урам буе чабып йөргән мин бер малайны бу ел Садрины (ул бала Садретдин исемле иде) тартып йөрергә уракка да алып чыктылар. Шунлыктан бу җәем уйныйсы килгән балалар өчен зур газап булган нәрсә — эш белән үтте».
Бусы әле бер хәл. Энеләрен һәм сеңелләрен карау мәҗбүрияте аркасында уеннан мәхрүм булган балалар Кырлайда бер Габдулла гына түгел. Әнә бит Фәтхерахман мулла улы, Габдулланың яшьтәше һәм дусты Хәлилрахман да шул ук хәлдә. Иң изгәне — Зөһрә әнисенең Габдуллага карата үзгәреп китүе. «Бу бала тугач, әтинең мине сөюе әүвәлгечә бөтен калса да, әни миңа, эш кушарга кирәк булмаса, сүз дә дәшмәс булды: шәйлә ки, мин үз өлешемә төшкән аз гына мәхәббәттән дә коры калдым. Җитмәсә тагы теге аксак кыз да: «Үз энем! Җан энем!» — дип, Садрины, җүри мине кәефсезләндерер өчен, сөйгән була иде».
Менә тагын көз җитә. Габдулла укырга йөри башлый. Быел инде ул «зур укый»: аны Фәтхерахман мулланың энесе Хәбибрахман хәлфәгә бирәләр. «Зур уку» дигәнебез абыстай «мәктәбе»ндәге укытудан алдарак торса да, шул ук кадимчә укытуга кайтып кала. Биредә дә классларга бүлү юк. Шәкертләрнең белем дәрәҗәләре нинди китап укулары белән билгеләнә. Хәреф таныту шул ук «Иман шарты»ннан башлана. Моны ничек кирәк алай ерып чыккач, «Һәфтияк» тоттыралар. Коръәннең җидедән бер өлешен тәшкил итә торган китап бу. Моны исә «Бәдәвам», «Кисекбаш» кебек иске татар телендәге китаплар алыштыра.
Гарәп сарыфы (морфология) һәм нәхүенә (синтаксис) шәкертләр шактый буй үстергәч төшәләр.
Кадим мәдрәсәләрендә арифметиканың башлангыч гамәлләре кертелсә дә, география, тарих, туган тел, туган әдәбият кебек фәннәрнең исе дә булмаган.
Укырга-язарга өйрәтүдә яңа метод (ысулы саутия, ягъни аваз методы) куллану һәм фәннәр кертү өчен көрәш яңа башланганга күрә, Тукайга кадим мәдрәсә баскычларын үтәргә туры килә.
Бу урында бер тарихи парадокска тукталып китәргә кирәк. Габдулла мәктәп бусагасын атлап кергән елларда ук, күп кенә рус галимнәренең мәгълүматларына караганда, татарлар арасында укый-яза белү чагыштырмача югары була. «Россия. Полное географическое описание нашего отечества» (1901) дигән китапның 6нчы томыннан без түбәндәге юлларны укыйбыз: «Мәхәллә халкының килереннән уннан бер өлеше хисабына үзләрен җитәрлек тәэмин иткән муллалар һәм аларның күп санлы ярдәмчеләре ир балаларны, ә хатыннары кыз балаларны укыталар. Шуңа күрә татарларда укый-яза белү, руслар белән чагыштырганда, киңрәк таралган» (165 бит). В.И.Ленин да бу хәлгә игътибар иткән. Бер тарихчының китабын конспектлаштырганда ул, мәсәлән, «Беренчесендә (Казан татарларында. — И.Н.) һәр ике җенестән 100 җанга бер мәктәп туры килә; ә православныйларда — 1500—3000 кешегә бер мәктәп» дигән сүзләрне күчереп алган, астына сызып, кырыйга өч өндәү билгесе куйган (В.И.Ленин. Әсәрләр. Дүртенче басмадан тәрҗемә. Татарстан китап нәшрияты, 1968. — 39 т. — 549 бит).
Татарлардагы грамоталылык турында сүз алып барганда, әлбәттә, мәктәп-мәдрәсәләр биргән белемнең эчтәлеге һәм сыйфатын түгел, бәлки татарларның үз телләрендә укый-яза белүләрен күздә тотарга кирәк.
Нәрсә белән аңлатыла соң бу хәл? Казан татарларының икътисад һәм культура ягыннан чагыштырмача югары дәрәҗәгә ирешкән Болгар дәүләтенең варислары булуы беләнме? Яисә борынгы Көнчыгыш цивилизациясенең чәчәк аткан чорындагы мәдәният хәзинәсен үзләре өчен яңадан ачып, шуннан азыкланулары беләнме? Яисә икеләтә изү астында яшәгән татар халкының нужадан чыгу өчен гыйлемгә өмет баглавы беләнме? Яки инде шуларның барысы белән дәме? Патша хөкүмәтенең христианлаштыру сәясәте җөмләдән бер сәбәп булырга мөмкин. Аунап ята торган әйберең дә, тартып ала башласалар, кадерлегә әйләнгән шикелле, моңарчы дингә бик үк исе китмичә караган татар халкы, көчләп чукындыру сәясәте башлангач, табигый, үз диненә ныграк ябышкан. Әнә шуңа күрә крестьян, дин сабагы алсын дип, баласын күпмедер ел мәдрәсәдә яткырып чыгаруны үзенең мәгънәви бурычы итеп саный башлаган икән, бу бер дә гаҗәп түгел.
Үзе исән чакта ук Тукайның халыкка киң танылуы әлеге «тарихи парадокс»ка да баглы: «Кисекбаш китабы»н яисә «Бәдәвам»ны укырга өйрәнгән егет һәм кызларга Тукай шигырьләренә күчү кыен түгел ич.
Беркадәр тыйнаклык саклап, Тукай болай дип яза: «Мин мәдрәсәдә «Һәфтияк» иҗеген вә сүрәсен бик тиз белгәч, «Бәдәвам», «Кисекбаш»ларга кердем. Үземнең сабагымны тиз белеп, миңа күп вакыт тик торырга туры килгәнгә, миңа өйрәтергә үземнән наданрак балаларны да бирә башладылар».
Замандашларының истәлекләреннән аңлашылганча, аның уңышлары гадәти кысадан күп читкә чыккан. Аның, мәсәлән, кай урында каты гаен («г» хәрефе), кай урында йомшак гаен язарга кирәклек турында остазы Хәбри хәлфә белән бәхәсләшкәне билгеле. «Укырга бик зирәк иде, ятлау куәсе бик көчле иде, — дип яза хәлфә үзе.— Укыган нәрсәсен ятлап бара иде. Укуга һәм язуга бик дәртле булды».
Габдулланың зирәклегенә, сәләтенә хәзрәт үзе дә игътибар иткән. Күпмедер вакыттан соң ул аны үзе укыта башлаган.
Габдулланың тумыштан ук гаять үткен, зирәк һәм сәләтле булганлыгына ышандык ди. Әмма 7—8 яшьлек баланың схоластика һәм чыбык хөкем сөргән мәдрәсәдә чын-чыннан теләп, дәртләнеп укуын, ярты кыш үтүгә, үзеннән бер яки ике башка озынрак булган үсмерләргә хәлфә булып китүен ничек аңлатырга? Биредә ниндидер стимул, ниндидер этәргеч булырга тиеш. Барыннан да элек, Габдулланың мәхдүмлеге. Әнә шул артыклыгы ятимгә азмы-күпме юаныч бирми калмаган. Тиңдәшләре аның мулла баласы икәнен онытсалар да, исләренә төшкән чакта исә, хөрмәтләү урынына, үзләре белән тигезләргә теләп, кимсетергә тырышсалар да, Габдулла кем баласы булганлыгын онытмаган, дөресрәге, онытмаганнар. Татар халкының мәкаль, мәзәк һәм әкиятләрендә еш кына сатира объекты булып китүләренә карамастан, муллалар зур авторитеттан файдаланганнар. Иң әүвәл, алар гыйлем ияләре. Халыкта исә гыйлемгә хөрмәт зур. Аннары авыл кешесенең бөтен тормышы диярлек муллага бәйле: туса — мулла, өйләнсә — мулла, үлсә — мулла. Киңәшче дә ул, хаким дә ул. Ниһаять, мулла — Ходайның җирдәге вәкиле. Оҗмах ачкычы аның кулында. Комсызмы ул, юмартмы, кырысмы, юашмы, әхлаклымы, азгынмы, — барыбер фатихасын алу хәерле. «Авыл халкының бала тибрәткәндә өмидләре» исемле шигырь халыкның муллага мөнәсәбәтен ачык чагылдыра:
Әлли-бәлли итәр бу,
Бохарага китәр бу;
Бохарадан кайткачтын,
Мулла булып җитәр бу.
Муллага булган хөрмәт, билгеле, аның балаларына да күчкән. Габдулла очрагында инде хөрмәт дигән нәрсәгә кызгану һәм шәфкать тойгысы да өстәлә. Карт-корыларның урамда очратып: «Нихәл, бәбкәм?» — дип, Габдулланың башыннан сыйпап яисә ярты тиен, бер тиен акча биреп китүләре сирәк булмаган. Гөнаһсыз сабыйның догасы Алла каршына тизрәк барып җитәчәк ич.
Яшьтәше Хәлилрахман истәлегендә китерелгән мәгълүмат та кызыклы. Габдулланың Сәгъди йортына килеп төшүен белгәч, Фәтхерахман мулла: «Ул минем белән бергә Кышкарда укыган Гариф абзый улы булырга кирәк», — дип, малайны үзләренә алып кайтырга кушкан. «Бездә ул озаклап утырып, чәйләр эчеп китте, — дип яза Хәлилрахман. — Әти белән дә яхшы гына сөйләшеп утырды». Бу факт шагыйрьнең үз сүзләре белән дә раслана: «Авылыбызның мулласы Фәтхерахман хәзрәт, белмим, бер заман әтинең шәриге йә дусты булгангамы, нидәндер, миңа атна саен 5 тиен акча бирә иде».
Адым саен мәхдүм булганлыгын сиздереп торулары, аерымрак урынга куюлары һәм хөрмәт итүләре малайда үзен тулы хокуклы кеше итеп карау, үз кыйммәтен һәм дәрәҗәсен белү тойгысы тәрбияли. Ятимлектән кимсенеп, басылып калудан, ихтыяр көчен югалтып, судагы йомычка кебек, дулкын кая бәрсә, шунда кагылып яшәүдән коткарып калган көч була бу.
Мулла баласы, мулла оныгы, үскәч, әлбәттә инде, мулла булырга тиеш. Моның өчен исә тырышып укырга кирәк.
Габдулланы дәртләнеп укырга этәргән тагын бер сәбәп бар. Хәер, бусы да бер үк нәрсәгә — кимсетелүгә җавап рәвешендә, үзенең шәхесен раслау өчен тырышуга кайтып кала. Сабан туе көрәшчеләрен күреп, әкиятләр тыңлап, китаплар укып, батырларга ничаклы гына сокланмасын, үзенең дә никадәр генә шулар кебек буласы килмәсен, малай күңелсез хакыйкать белән килешергә мәҗбүр: буй юк, гәүдә юк, көч юк. Көрәшкәндә җиңелә, узышта артта кала. Нәрсәдәдер ул да узарга, ул да җиңәргә тиеш бит. Габдулла узарлык бердәнбер мәйдан — уку мәйданы. «Беләге юан берне егар, белеме юан меңне егар» дигән халык мәкале дә аның колагына керми калмагандыр. Өстәвенә, иске мәдрәсәнең биздерүче яклары (шулардай берсе — әлеге атаклы чыбык) Габдуллага кагылмыйчарак узган. «Шаярган яки сабак белмәгән өчен минем тарафтан башка малайларга кыен эләккәләсә дә, мин аңар тырнак белән дә чиртмәдем», — ди Хәбибрахман хәлфә.
Укуда зур уңышка ирешкән Габдулла «программа» таләп иткән китаплар белән генә чикләнмәгән. Ул чакта ук китабы юк өй авылда сирәк булган. Коръәннән кала, иң күп очрый торганнары — әлеге «Бәдәвам», «Кисекбаш» лар белән бергә, «Йосыф китабы», «Бүз егет» һәм «Таһир илә Зөһрә кыйссасы». Кышкы озын төннәрдә җеп белән тагылган күзлекле әбинең махсус көйгә салып «Йосыф китабы»н яисә «Таһир-3өһрә»не укуы, гаилә әгъзаларының һәм тирә-күршеләренең күз яше тамызып һәм борын мышкылдатып тыңлаулары гадәти хәл була. Кечкенә Габдуллага — бабасы өендәме, Яңа бистәдәме яисә Кырлайдамы, мондый укуларны тыңларга туры килгән. Үсә төшкәч һәм «китап җене кагылгач», Габдулла ул китапларны, аерым алганда, мәхәббәт гимны итеп саналырлык «Таһир-3өһрә»не үзе тотып укый башлаган.
«Исемдә калганнар»ында ул тагын XIII гасыр шагыйре Аллаһыяр Суфиның «Сөбател-гаҗизин» исемле тезмә әсәренә шәрех рәвешендә чәчмә белән язылган «Рисаләи Газизә» китабын телгә ала.
Шул ук автобиографиясендә Тукай: «Бу Кырлай авылы минем дөньяга иң элек күзем ачылган урыным», — дип язган икән, беренче чиратта ул мәдрәсәне күздә тоткан. Мәдрәсә исә, үз чиратында, әдәбиятка ишек ачкан.
Зөһрәнең мәхәббәтеннән мәхрүм калса да, Габдулланы Сәгъди өендәге артык бала итеп карап булмый. Әтисе аны элеккечә үк ярата. Габдулланың Зөһрә әнисен дә каты бәрелүдән тыеп кала торган яклары ачыла бара.
«Бер яктан, мин сабагымны яхшы белсәм, икенче яктан, аз булса да, йорт хезмәтләренә дә ярый башладым. Мәсәлән, иртә белән менеп морҗа ачу, аннан соң морҗаябу, мичкә ягар өчен салам көлтәләр бәйләү, сыерны көтүгә чыгару, кич каршы алу кеби эшләр — һәммәсе минем кулымнан киләләр иде».
Ни өчендер, Тукай «Исемдә калганнар»ында, капчыкка бәрәңге тутыруыннан кала, кыр эшләрендә катнаша башлаганлыгын телгә алмый. Сафа абзый Мөхәммәтшинның әйтүенә караганда, Сәгъди кушуы буенча, ул Габдулланы тырмага өйрәткән. Истәлектә тагын мондый юллар бар: «Урак җиткәч, Сәгъди абзый Габдулланы да үзләре белән уракка алып йөри башлады. Ләкин берничә көн узгач, Габдулла бармагын кискән. Сәгъди абзыйның: «Бармагын кисмәсә, малай яхшы гына ура башлаган иде»,— дип сөйләнгәне әле дә хәтеремдә». Таза ирләр өчен дә бик үк җиңел булмаган урак уру эшен сигез яшьлек Габдуллага йөкләгәннәр дип уйларга ярамый, әлбәттә. Садри йоклаган чакта яисә әнисе имезергә утыргач, малай, күрәсең, үзе теләп уракка килеп тотынган. Сәгъди абзый исә, мөгаен, мыек астыннан гына елмаеп: «Вәт минем улым, кара син аны, булдыра бит»,— дип, салпы ягына салам кыстырып торган.
Ничек кенә булмасын, Габдулла крестьян тормышында үзәк урынны тоткан җир эшен үз күзләре белән күреп үскән, моның авырлыгын азмы-күпме үзе дә татыган. Аның үткен күзе һәм сизгер күңеле авылның социаль каршылыкларына да игътибар итми калмаган дип уйларга кирәк. Габдулланың балаларга сабак өйрәткәне турында әйтелгән иде. «Шул балалар арасында,— дип яза Тукай,— авылыбызның бер бай баласы да булып, ул мине хәлфәсе кебек итеп чәйгә вә эченә борай ярмасы салган бәлеш ашарга чакыргалый иде». Авыл баеның тук тормышын күргән Габдулла, билгеле инде, Сәгъди кебекләрнең һәм Сәгъдидән дә ярлырак ларның җир азлыктан, салымнарның авырлыгыннан зарлануларын ишетми калмаган. Кем белә бит, бәлки әле ул недоимка җыюны да, түли алмаганнарның барлы-юклы әйберләрен сатуны да, недоимка өчен суктыруны да (Кырлайда андый хәл дә булган) күргәндер…
Тукай шигърияте бүтән бер шагыйрьдә дә табылмаган дәрәҗәдә халыкчан. Татар халкы тормышы аның шигъриятендә барлык төсләре белән ялтырый. Мондый халыкчанлыкның орлыгы, һичшиксез, шушы Кырлайда салынган.
Биредә без халык иҗаты мәсьәләсенә киләбез. Сурәтле итеп, конкрет уйлый торган крестьянның ике сүзенең берсе — мәкаль яки әйтем. Руханиларның һәм фанатик картларның тыюына карамастан, яшьләрнең гармунга җырлап йөрүләре, әрәмәлектәге кичке уеннар, кыш көне була торган аулак өйләр, тула басу өмәләре — барысында да җыр, бию, такмак, сабан туе көннәрендәге уен-җырлар; олыларның, әчеткән бал эчә-эчә, бер-берсен мактап, тавышны бик күтәрмичә, әдәпле генә җырлап утырулары.
Малайларның, билгеле инде, кермәгән җире, борын төртмәгән төше юк. Искиткеч хәтергә ия Габдулла да Кырлайда бик күп җыр откан. Ул гына да түгел, җыр белүнең авылда дәрәҗә саналганын да төшенеп алган.
Әкият исә хис-тойгыга һәм хыялга бай Габдулла өчен үзе бер дөнья. Шыксыз чынбарлыктан вакыт-вакыт качып тору урыны да шушы. Ихтимал, малай үзен әкият герое кыяфәтендә күреп, патша кызын коткару өчен диңгезләр кичкәндер, диюләр белән сугышкандыр. Бәлки әле, хыялында үзеннән көчлерәк малайларны да, халыкны җәберли торган байгураларны, куштаннарны һәм урядникларны да җиңгәндер. Кырлайда оста әкиятчеләр дә булган, әлбәттә. Әмма малайлар да бер-берсенә әкият сөйләргә бик яратканнар. Укуда бүкәннең бүкәне булып, Габдулла һәм бүтән малайлар өчен көлү объектына әверелгән Сафиулланың, мәсәлән, сәләте әкият сөйләүдә ачылган. «Сапи зәхмәт иде инде әкияткә, — ди замандашларыннан берсе. — Габдулла да оста иде. Отып ала иде дә сөйләп ята иде».
«Шүрәле» әкият-поэмасының сюжетын Тукайның башлап шушы авылда ишеткәнлегенә шикләнмәскә мөмкин. Әлеге замандашы болай ди: «Габдулла тагы шүрәле булып кытыклар иде. Яңа Мәңгәр дигән ярлы гына авыл бар. Шүрәлене шулар кыйнап үтергән, шуңа күрә ярлы булганнар, дип сөйлиләр иде. Шуны ишеткәндер инде».
Тагын бер замандашы Габдулланың җыр-такмак, хәтта бәет чыгарудагы осталыгы турында сөйли. Биредә ул, әлбәттә, үзе дә сизмәстән, арттыра. Тик шунысы бәхәссез: Габдулла Кырлайда бәетләр тыңлаган, үзе дә аларны кабатлаган, аннан да бигрәк, бәетләрнең җирлеген, чыгарылу рәвешен күргән.
Үтәр еллар, Тукай халык иҗаты турында лекция укыр һәм лекциясендә мондый сүзләр әйтер: «… Безнең халык — шигырь вә җыр-бәетләр чыгарырга бик маил халык. Чү, аз гына бер нәрсә «шылт!» иттеме, инде аның тугрысында иртәгә урамга бәетләр чыга». Бу фикер, әлбәттә, башлыча Кырлайда алган тәэсиреннән чыгып әйтелгән.
1894 елның җәенә таба Сәгъди гаиләсенә бер-бер артлы тагын ике бәхетсезлек килә. Култык таягы белән йөри торган Саҗидә апрель ахырында туберкулездан үлеп китә. Озак та үтми, Сәгъдине паралич суга. Бу хәлләрдән соң Зөһрә әнисе «ятим бозау асрасаң…» дип башланган мәкальне кабатлагандырмы-юкмы — бу безгә мәгълүм түгел. Шулай да Габдулланың Зөһрәгә тансыклыгы бик үк артмаса да, кирәклеге арта барган дип уйларга кирәк: Габдулла белән исәпләгәндә, ике генә бөртек балалары калды, Сәгъди, аксавына һәм бер кулының зәгыйфьләнүенә карап кына эштән туктамаса да, җегәре дә, эшенең нәтиҗәсе дә элеккечә түгел. Димәк, аңа булышчы кирәк, алмаш кирәк. Садри кайчан үсеп җитә әле, Габдулла инде кул арасына керә башлады, тагын өч-дүрт елдан Сәгъди башкарырга тиешле эшләрне үз кулына алырга чамасы бар.
Әмма Габдулланың Кырлайда яшәвенә санаулы көннәр генә калып бара. Чөнки әлеге язмыш ханым бик уяу. Гүяки ул: «Кырлай авылында ике ел ярым тордың. Бу синең киләчәгең өчен бик җиткән», — ди дә Кушлавыч крестьяны Бәдретдин кыяфәтендә Сәгъди өенә килеп керә.
Бу вакытларда Гариф мулланың сеңлесе Газизә, Галиәсгар Госманов исемле сәүдәгәрнең җәмәгате буларак, Җаек каласында тереклек итеп ята икән. Өч кызы, бер улы бар. Габдулланың апасы кече Газизә дә чама белән 1892 елда шушы гаиләгә тәрбиягә алынган.
1894 елның февралендә Госмановларга олы кайгы килгән. Мәрзия исемле биш яшьлек кызлары һәм Гобәйдулла исемле унбер яшьлек уллары бер-бер артлы гүр иясе булганнар. Габдулланың ят кешеләр кулында тилмерүе турында кече Газизә сөйләгәнме, авылдан да хәбәр ирешкәнме — ничек булса да булган — олы Газизә Габдулланы чакырту фикеренә килгән. Якын кардәшенең баласы да булгач, үзенә һәм ире Галиәсгаргә үлгән улларын азмы-күпме алыштырмасмы дип өметләнгән.
Киңәшәләр, карар кылалар һәм Кушлавычтан Уральскига килеп-китеп йөри торган Бәдригә, Габдулланы табып, Җаекка озату эшен тапшыралар.
Көзге көннәрнең берсендә, Садриның йоклавыннан файдаланып, Габдулла «Рисаләи Газизә» китабын укып утырганда, бер кеше ат белән капка төбенә килеп туктый. Сәгъди белән Зөһрә ындырда булалар. Әлеге кешенең кушуы буенча, Габдулла аларны чакырып кайта.
Исәнлек-саулык сорашып, бер-ике авыз сүз алышкан арада, самавыр да кайнап чыга. Кунак барында балалар¬ны табынга утырту гадәте булмаса да, Габдулланы да утырталар, малайның гаҗәпсенүенә каршы, алдына хәтта бер шакмак шикәр дә куялар.
Ниһаять, кунак үзенең йомышын сөйләп бирә. «Мосафирнең бу сүзләренә, — дип яза Тукай, — әтинең дә, әнинең дә бик кәефләре китте.
«Ярар, менә без икмәкнең поты фәләнчә кадәр кыйммәт вакытта аны 3—4 ел (дөресе — ике ел ярым.— И.Н.) ашатып торыйк та, хәзер эшкә ярар вакыты җиткәч, сиңа биреп җибәрик, имеш. Юк, булмас. Әгәр ул кардәше булса, ник аны әүвәлдә күрмәгән?» — кеби сүзләр илә бик нык тартыштылар. Ара-тирә әни дә: «Юк, бездә кешегә бирә торган бала юк!» — дип куйгалый иде. Мосафир Бәдретдин абзый: «Юк, сез не имеешь право кеше баласын тотып торырга, мин хәзер үрәдниккә әйтәм, әле без аны таба алмый йөрсәк, ул сездә икән. Мин сезне падсуд җибәрермен», — дип, авыл халкын куркытырга җитәрлек иттереп сөйләгәч, бичара әти-әни йомшардылар».
Кече Газизәнең Бәдретдиннән ишетеп белгән версиясе буенча, Сәгъди өенә Бәдри абзый мулланы да алып барган. Сүзне мулла башлаган. Аның сүзенә каршы чаршау аркылы гына Зөһрә: «Бездә кешегә бирә торган бала юк», — ди икән. Мулладан рәт чыкмагач, Бәдретдин үзе керешкән: «Менә үрәдниктән кәгазь бар», — дип, кесәсеннән русча язылган иске кәгазьләр чыгарып салгач, тегеләр йомшарганнар.
Тукайның хәтереннән кайбер нәрсәләр төшеп калу ихтималы булган кебек, Бәдри абзыйның тыңлаучылар күңеленә хуш килсен өчен үзеннән кушып сөйләве, яки инде Бәдридән ишеткән сүзләрне кече Газизәнең төгәл биреп җиткермәве дә мөмкин, әлбәттә. Хәер, болары артык әһәмиятле түгел. Иң әһәмиятлесе шул: Габдулладан аерылу Сәгъди өенә олы кайгы булып төшә. Тагын шагыйрьнең үзен тыңлыйк.
«Бераздан минем тату тормаган әнием: «Җә, атасы, бирик инде, ахры, кеше баласы безгә булмас, Алла сакласын, әллә ниләр күрермез», — дип, үкереп җылап та җибәрде. Озакламый, җил басылганнан соңра бераз дулкынланып торган диңгез кеби, актык вә йомшак тартышу белән генә тартышкач, әти дә риза булды.
Иске-москы бишмәтләремне, тишек киез каталарымны кидереп, күп тә үтми, мине арбага чыгарып утырттылар. Әти-әни, бичаралар, һәр икесе егълаганнары хәлдә, мине басу капкасына кадәр озата бардылар».
Сәгъдинең чын-чыннан яратуы, үз улы итеп күрүе малай өчен моңарчы да сер түгел иде. Зөһрә әнисе исә соңгы минутларда көтелмәгән ягы белән ачылып китә. Кирле-мырлы торуына да, вакыт-вакыт читләтүенә дә карамастан, ул да Габдулланы үзенчә яраткан икән ич. Аның кайнар күз яшьләре бала күңеленә үзе утырткан юшкынны юып төшергәндәй була. Беркатлы һәм киң күңелле шушы ике крестьян, шәфкатьле ата-ана булып, Габдулланың күңеленә кереп утыра.
Бәдретдин абзасы Кушлавычның хәлле генә кешеләреннән берсе икән. Кара-каршы иркен өй, авыл өчен ярыйсы гына җиһаз. Хәтта язу өстәле дә бар. Гаиләсе, үзеннән һәм «зур гәүдәле, күк күзле, ачык кына йөзле» хатыныннан кала, 14—15 яшьлек малай, 12 яшьләрдәге кыз һәм имчәк баласыннан гыйбарәт.
Габдулланы алып кайткач та, Бәдри, ниндидер бер эш белән Казанга китеп, бер ай чамасы юкка чыгып тора. Бу вакыт эчендә Габдулла да тик ятмаган. Камалетдин белән берлектә авылның мәдрәсә шикелле бер нәрсәсенә сабакка йөргән, китап укыган, урамда уйнаган. Әмма, үзе әйткәнчә, соңгысы белән ул бик үк мавыкмаган. «Кая барсам да, мине мулла баласы дип, халык башка малайлардан аерганга, хәтта җыеннарда яшьтәш кызларым илә «так-каравыл» уйнау да миңа гаеп булганга, мин үзем дә үземне һәрвакыт мулла баласыча тотарга вә укыган китапларым илә гамәл итәргә тырыша идем. Мәсәлән, бер заман Бәдри абзыйларга килгәч, минем илә күрешергә Ситдыйк исемле, авылыбызның шактый могтәбәр кешесе килде, үзе исерек иде. Миңа килеп сәлам бирде, — сәламен кайтармадым, кулын сузды, — кулын алмадым.
Сәбәбен сорадылар. Мин шулвакыт «Бәдәвам»ның:
Исереккә сәлам бирмә,
Ул бирсә һәм син алма, —
дигән бәетен ярдым да салдым. Моңар бөтен Бәдри абзый гаиләсе гаҗәпләнүдән башка, минем бу диндарлыгым авылга да җәелде».
Үтәр еллар, бала чагында үзен «Бәдәвам» кушканча тоткан кебек, ул яңа эчтәлекле олы иманына таянып эш итәр, дөньяның тәкәллефләрен танымый, таш яуса да, юлыннан тайчанмый торган принцип кешесе, хөр табигатьле шагыйрь булып җитешер…
Хәзер исә карап торышка кечкенә, әмма Габдулланың киләчәге өчен гаять әһәмиятле бер эпизодка тукталып китик.
Әхмәт Фәйзинең «Тукай» романында мондый бер деталь бар: Каюм Насыйри, Яңа бистәгә килеп чыккач, урамда кечкенә Габдулланы очратып, башыннан сыйпый, сөйләштереп тора һәм… карандаш төпчеге бүләк итә. Бу, әлбәттә, сәнгатьчә уйланма. Татар халкының күпьяклы галиме, беренче энциклопедисты К.Насыйри, Тукайга гына түгел, бәлки үзеннән соң киләчәк бик күп әдипләргә, шагыйрьләргә, галимнәргә һәм мөгаллимнәргә «карандаш төпчекләре» өләшкән. Тик Габдулла ул «төпчекне» Каюм баба кулыннан Казанда түгел, бәлки туган авылы Кушлавычта алган.
Беркөнне кич Габдулла китаплар актарырга керешә (Бәдриләрнең өй «китапханәсе», күрәсең, бүтән өйләрдәге кебек, бер-ике китаптан гына тормаган). Менә «Бәдәвам». Аны Габдулла яттан белә. Бусы — «Кисекбаш». Анысын да күрми укый ала. «Таһир-Зөһрә», «Рисаләи Газизә» һәм «Сөбател-гаҗизин»гә дә малайның бик исе китми. Бусы нинди китап? Калындыр ла үзе, авырдыр. Кирпеч тә кирпеч, бу да кирпеч. Тышын укып карый: зур хәрефләр белән боргаландырып, «Фәвакиһел-җөләса» дип язылган.
Кырык бүлектән тора торган алты йөз битле китапны Габдулла сабакка йөрү һәм уйнау арасында бер ай эчендә дә тулы килеш укып чыга алмас иде. Ул, күрәсең, баштагы бүлекләрдәге «хикәят»ләрне укый-укый, китапны актарган һәм халык иҗатына багышланган кырыгынчы бүлегенә җиткән. Биредә инде — Габдулланың күзе күнеккән, күңеле яратып өлгергән шигырь юллары. Кызыксынып укый башлый:
Сандугачлар су ташый,
Кайда икән су башы;
Минем җанкай ялгыз башы,
Хозыр булсын юлдашы.
Соң, бу Кырлайның Миңгали һәм Әсәтләре җырлап йөри торган җыру ич!
Бусы нәрсә тагын? Бигрәк озын. «Уңмаган килен бәете». Булдыксыз киленнең шапшаклыгы турында икән. Хәтта оят сүзләр дә бар!
«Исемдә калганнар»ыннан күренгәнчә, Габдулла бу бүлекне яратып укыган һәм андый шигырьләрнең китапта урын алуына гаять тә гаҗәпләнгән.
Гаҗәпләнмәслек тә түгел: җырулар яисә бәетләр белән «Кисекбаш» һәм «Сөбател-гаҗизин»нәр моңарчы Габдуллага бөтенләй икесе ике нәрсә булып тоелган, алар арасында ниндидер бәйләнеш яшәгәнлеге аның башына да кереп чыкмаган. Бәйләнеш бар икән ләбаса: икесе дә — китап. Китапка исә Габдулла берсүзсез ышана. Ул гына да түгел, Кырлайда чакта китапка ул, табигатьтәге барнәрсә — үлән-чәчәкләр, нарат-каеннар, ай-йолдызлар кебек, мәңге булган һәм бар әйбер итеп караган. Хәзер исә «Фәвакиһел-җөләса» белән танышкач, Әсәт һәм Миңгали, Миңлегөл һәм Җәмилә чыгарган җыр һәм бәетләрнең «ташка басылганын» күргәч, Габдулла тагын бер нәрсәне сизеп алган: күктән төшкән нәрсә түгел ич бу китап дигәнең. Кемдер шушы җыр-бәетләрне җыйган да дөньяга чыгарган.
Әнә шул килеш халык иҗатына карата Габдулла күңелендә урнашкан мәхәббәтнең аңлы мөнәсәбәткә әверелүе өчен Кушлавычта беренче орлык салынган.
«Фәвакиһел-җөләса»ның Габдуллага зур йогынты ясавы турында сөйли торган түбәндәге факт та кызыклы. «Кайчакта мин, шул «Фәвакиһел-җөләса» тәэсире илә, Гайшә абыстайның кер юган җиренә — кара өйгә барып, аның белән кычкырыша торган идем. Ул ирләрне мыскыллый иде, мин дә үз нәүбәтемдә хатыннардан көлә идем». Ни әйтсәң дә, Габдулла ир затыннан бит. Җитмәсә, мулла буласы кеше. Аның күзендә хатын-кыз ирләр белән чагыштырганда түбәнрәк баскычта тора. «Ир — баш, хатын — муен» дигән мәкаль дә бар ич. Моның шулай икәнен Габдулла үз гомерендә адым саен күрә килде. Инде менә «Уңмаган килен» бәете дә хатыннарның ким кеше булуын күрсәтмимени? Юк инде, ирләрне яманлый тор¬ган Гайшә абыстай бер дә хаклы түгел.
Габдулланы Кушлавычтан чыгарып җибәргәнче, аның тәҗрибә туплаган олы кешеләрнең генә башына килерлек һәм соңыннан танылган шагыйрьнең үзен дә гаҗәпләндерерлек бер эшен телгә алып китик.
«Берзаман Бәдри абзый кайтты, — дип яза Тукай.— Миңа яңа бүрек, яңа киез ката, яңа бишмәт алып кайткан. Мин бу яңаларны бик зур куанычлар илә кидем дә, үземнең иске киемнәремне, бүркемне, «бервакыт кайтып карармын» дип, очырмага яшереп саклап куйдым». Моны бай табигатьле баланың күңеленә килгән бер тойгынлык буенча эшләнгән эш итеп карарга кирәк. Язмыш абыстай әйтерсең лә аның колагына пышылдаган: «Син бөтенләйгә китмисең. Шагыйрьлек таҗыңны кулга төшерер өчен, сиңа хәзер Җаекка барып торырга кирәк».
Бәдри абзасы кайтып, берничә көн узгач, Габдулла туган яклары белән бик озакка саубуллашып, ерак сәфәргә чыгып китә. Бер тәүлек чамасы барганнан соң, алар, Казанга җитеп, Печән базарына тукталалар.
Казанга киләсен ишеткәнме, әллә инде очраклы рәвештә туры килгәнме, — анык кына әйтеп булмый, — сакалы агарып бетә язган Мөхәммәтвәли, күзләре яшьләнгән хәлдә, Габдулла белән күрешә һәм кунарга алып китә.
Һаман әле бала тансыклап яшәгән Газизә белән Мөхәммәтвәли ул көнне Габдулланы, билгеле инде, өрмәгән урынга да утыртмыйлар, сыйлыйлар, иркә-наз күрсәтәләр. Иртәгесен Газизә әнисе аны ләгәнгә утыртып юындыра, яхшы кәләпүш бирә һәм, юлда туңмасын дип, тире чалбар кидерә. Сагынмалык итеп, тәсбих һәм «Мәрьям ана»лар да бүләк итмәкче булса да, Габдулла алмый:
— Кирәкми, берсе дә кирәкми, мин бай җиргә барам, — дип кенә җибәрә.
Җаекка алып китәчәк Алты-биш Сапый дигән кешенең килеп җитмәгәнлеге сәбәпле, Габдуллага Печән базары тирәсендәге бер номерда ике атна чамасы вакыт үткәрергә туры килә. Сәгъди белән Зөһрәдән аерылу, аннан соң Кушлавычны калдырып китү ямансу булган булса да, хәзер инде алары артта калды, Габдулланың күңеле язылды, кәефе һич тә начар түгел. Ник дисәң, өстендә яңа бишмәт, башында яңа бүрек, аягында яңа киез ката, янында Бәдри абзасы. Тамак тук, базарга чыккач тәмле-төмле дә эләккәли. Онытыла язган зур каланың матурлыгы, мәһабәтлеге, Печән базарының чуар төсләре, шау-шуы һәм төрле-төрле исләре дә кечкенә нәрсә түгел. Ерак Җаек каласында исә Габдулланың ике якын кешесе — кече һәм олы Газизә апалары көтеп тора (җитмәсә, «бай җир!»).
Берзаман Алты-биш Сапый, хатыны белән берлектә, Казанга килеп җитеп, күрше номерга төшә. Менә шунда, җиде ят кешеләр кулында япа-ялгыз калу көне килеп җиткәч, аерылу ачысы кечкенә Габдулланың тамагына килеп тыгыла. «Мин Бәдри абзыйдан тагын бер генә көн торуын үтенсәм дә, аннан бер дә аерыласым килмәсә дә, ул мине төрле сүзләр илә юатты-юатты да китеп барды». Сапый үз эше белән йөргән көннәрдә, Габдулла аулакта калып, аз яшь түкмәгәндер, билгеле…
Ниһаять, ул өсте каплаулы чыпта чанада, Алты-биш Сапый хатынының алдына утырган килеш, озын һәм мәшәкатьле юлга чыгып китә.