I бүлек
Тукай һәм XX йөз башы татар шигърияте
Кереш
Милли мираска мөнәсәбәтнең үзгәрүе нәтиҗәсендә халыкның үз үткәне, мәдәни байлыгы белән кызыксынуы арту, моңа кадәр күләгәдә калып, күренми яткан әдәби катламнарның ачылуы әдәбият тарихына, тикшерелми килгән яки берьяклырак өйрәнелгән күренешләргә яңача карарга мөмкинлек бирде. Татар әдәби-эстетик һәм иҗтимагый фикерендәге яңарыш идеяләре поэзиядә башкарак тикшерү критерийларын алга чыгаруга юл ачты. XX йөз башында әдәби мәйданга килеп, яңа юнәлештәге реалистик шигърияткә нигез салган Габдулла Тукайның тормыш һәм иҗат юлы да — шундый өлкәләрнең берсе.
Татар поэзиясен генә түгел, гомумән, мәдәният, әдәби-эстетик фикер үсешен, халык тарихын аңлау өчен беренче чиратта Тукай иҗатын өйрәнү мөһим. М.Хәсәнов шагыйрьне, Данте, Гете, Байрон, А.Пушкин, А.Мицкевич, Р.Тагор, Т.Шевченколар белән бер рәткә куеп, «XX гасыр татар тормышының энциклопедиясе, дөнья мәдәнияте бакчасындагы татар чәчәге» дигән иде (Хәсәнов, 1997, 4). Татар әдәбият белемендә шагыйрь иҗатын фәнни өйрәнгән җиде кандидатлык (М.Фәйзуллина, И.Нуруллин, Р.Башкуров, Р.Ганиева, Ю.Туишев, Н.Лаисов, Л.Җәмалетдинов) һәм бер докторлык (Г.Амиров) диссертациясе якланган. Тукай шигъриятен һәм тормыш юлын өйрәнүгә Х.Госман, Г.Халит, Н.Юзиев, Т.Галиуллин, Р.Нәфигов кебек галимнәр зур өлеш кертә. Шагыйрьнең яшерен имзаларын, билгесез шигырьләрен ачыклауда Р.Гайнанов, Н.Юзиев, Р.Даутов, З.Рәмиевләр киң фәнни эзләнүләр алып бара. Соңгы елларда Тукай энциклопедиясе төзелә башлау да шагыйрь феноменын гыйльми өйрәнүләрне киң җирлектә алып баруга этәргеч булды. Димәк, Тукай турындагы фән үз юлын тапкан һәм шунда тиешле методологик югарылыкта эш алып бара дияргә нигез бар. Ләкин әлегә кадәр Тукай турындагы фәндә шагыйрьнең поэтик образын, аны әдәби интерпретацияләү хасиятләрен, сурәтле фикерләү үзенчәлекләрен гомумиләштереп өйрәнү тәҗрибәсе тупланып җитмәгән диярлек. Тәнкыйтьче һәм әдәбият галиме Т.Галиуллин, шагыйрь иҗатын һәм тормыш юлын өйрәнүне тагын да тирәнәйтү максатыннан, шигърияттә Тукай шәхесенең чагылышын фәнни тикшерү мәсьәләсен күтәреп чыкты (Галиуллин, 1997, 29).
Заман үзгәреше, әдәби-нәзари өйрәтүләрнең, фәлсәфи фикер үсешенең яңа юнәлешләре ачылу Тукай турындагы поэзияне дә яңача өйрәнүгә ихтыяҗ тудырды. Беренчедән, моңа кадәр барган эзләнүләрнең нигезендә марксистик-ленинчыл өйрәтүгә нигезләнгән сәяси, позитивистик калып ятты. Әсәрләргә структур анализ, идея-эстетик бөтенлектә бәя бирү кызыклы күзәтүләр ясарга, образның эволюциясендә яңа үзенчәлекләрне аерып чыгарырга мөмкинлек бирер иде.
Икенчедән, «демократик үсеш юлына чыккан җәмгыятьнең бүгенге чоры билгеләгән төп бурычлар арасында милли мәдәниятнең үсеше өчен мөмкинлекләр бирү, милли мирас һәм казанышларга тиешле игътибар һәм ихтирам күрсәтү дә бар» (Заһидуллина, 2001, 6). Иҗтимагый фикернең үзенчәлекле бер төре булган әдәбиятны, шул исәптән поэзияне, аерым бер шәхес образын тудыруга мөнәсәбәтле — максатчан өйрәнү, милли аспектта тикшерү Тукай турындагы фәннең үзгә тармакта үсүенә зур йогынты ясар, аны камилләштерү процессында бер адым булыр иде.
Өченчедән, Тукай турындагы шигъриятне милли фәлсәфи фикер үсеше белән янәшәлектә, үзара йогынты яссылыгында тикшерү әдәбият тарихындагы борылыш-үзгәрешләрне дә ачык күрергә ярдәм итә ала.
Дүртенчедән, Тукай турындагы поэзияне өйрәнү, аның төп үсеш этапларын, поэтик сыйфатларын билгеләү, фәлсәфи җирлеген барлау татар әдәбиятындагы күренекле шәхесләргә багышланган әсәрләрне үз эченә алган зур катламны тикшерүгә, гамәлгә нигезләү методикасын булдыруга фәнни «ачкыч», этәргеч булырга мөмкин.
Шул рәвешле, Тукайны үзәккә алган шигъриятне гомумиләштереп, бигрәк тә аның эволюциясен милләт язмышы, милли әдәби-эстетик, фәлсәфи фикер үсеше белән, бәйләнештә өйрәнү тәҗрибәсе булмау һәм андагы нәтиҗәләрнең шагыйрь иҗатын тикшерү барышында файдаланыла алуы теманың актуальлеген билгели.
Дөрес, әдәби тәнкыйтьтә Тукай турындагы аерым шигъри әсәрләргә бәя биргән күзәтүләр, мәкаләләр бар. Ләкин аларны тулысынча өйрәнү объекты итеп алып, гомумиләштереп язылган фәнни хезмәтләр моңа кадәр татар укучысына тәкъдим ителмәде.
Тукайга багышланган әдәбиятны өйрәнү юнәлешендәге язмалар һәм хезмәтләр аерым әсәрләргә тукталу, аларның идея-мәгънәсен ачыклау, татар шигъриятендә тоткан урынын билгеләү белән чикләнә диярлек. Эзләнүләр ике юнәлештә алып барыла: шагыйрь образын үзәккә алган әсәрләрне туплау, җыю һәм аларга бәя бирү, күзәтү ясау.
Аларның беренчесе — әсәрләрне җыю эше күптәннән башлана. 1946 нчы елда М. Бурнашева (Бурнашева, 1946, 129) татар әдәбиятында беренче тапкыр шагыйрь турындагы әсәрләргә игътибар итә, аларның якынча санын бирә.
1974 нче елда Л.Хәйдәрова Габдулла Тукайның библиографик күрсәткечен төзи. Китапның «Г.Тукай матур әдәбиятта» дип исемләнгән бүлеге шагыйрь турындагы 70 нче елларга кадәр дөнья күргән әсәрләрнең исемнәре һәм авторлары белән таныштыра . Аның тарафыннан төрле җыентык һәм вакытлы матбугат битләрендә басылган 102, рус телендә дөнья күргән 41 әсәрнең исеме ачыклана.
1976 нчы елда Р.Фәйзуллин тарафыннан татар поэзиясендәге Тукайга багышланган аерым шигырьләр тупланып, «Тукайга чәчәкләр» җыентыгы дөнья күрә. 1996 нчы елда китап тулыландырылып, «Мин Тукайга киләм» исеме белән кабат бастырыла.
Тукай энциклопедиясе төзелә башлау эшне кабат җанландырып җибәрә. Мәкаләләр һәм белешмәләр исемлегеннән торган Габдулла Тукай энциклопедик сүзлек-белешмәсенең «Тукай һәм татар әдәбияты» бүлегендә З.Рәмиев шагыйрьгә әсәрләр багышлаган авторларның исемлеген урнаштыра. Шул ук галим тарафыннан XX йөз башы татар шагыйрьләре антологиясе төзелеп, анда да Тукай образын үзәккә алган шактый шигырьләр эзләп табыла һәм «Мирас» журналы битләрендә дөнья күрә. Шунысын да әйтеп үтү мөһим: аларның күбесе соңгы елларда тәүге мәртәбә татар укучысына тәкъдим ителә.
Тукайга багышланган поэзияне өйрәнүдә икенче юнәлешне аерым әсәрләргә күзәтү ясау, бәя бирү тәшкил итә. З.Искужинның 1936 нчы елда дөнья күргән «Тукай турында Бабич» мәкаләсе бу юнәлештәге беренче тәнкыйди материалны тәшкил итә. Дөрес, автор Бабич поэзиясенә киң тукталып, Тукай образының бирелеш хасиятләренә анализ ясамый, мәкалә күбесенчә фактик материал төсен ала.
Билгеле булганча, 30 нчы еллар әдәбият белемендә, әдәби тәнкыйтьтә марксистик тәгълимат Өстенлек итә һәм XX йөз башында иҗат иткән Дәрдемәнд, Ф.Әмирхан, Г.Камалларга «либераль буржуа язучылары», М.Гафури, Ш.Камал, Г.Тукайга, сыйнфый яссылыктан гына килеп, «вак буржуаз әдипләр» дигән бәя тагыла (Сәйфи-Казанлы, 1934, 113). Бу елларда Тукай турындагы поэзиянең өйрәнелмәве, тәнкыйди материалларның азлыгы шуның белән дә аңлатыла.
Тукай турындагы әдәбият белән кызыксыну Ә.Фәйзинең «Тукай» романы басылып чыкканнан соң көчәя. Романда Тукай образының бирелеше, әсәрнең идея-эчтәлеге, язылу тарихы җәһәтеннән ул М.Максуд (Фәйзи, ф.101, о.1, п.14), Р.Нәфигов (Нафигов, 1953, 11), Р.Бикмөхәммәтов (Бикмухаметов, 1957, 13), С.Хәким (Хәким, 1953, 15), З.Шәйхелисламов (Шәйхелисламов, 1999, 174) тарафыннан тикшерелә, бәяләнә.
Тукайны үзәккә алган поэзиягә мөнәсәбәт, илдә барган позитив үзгәрешләр тәэсирендә, 60 нчы елларның ахырларыннан үзгәрә башлый. Һәм шушы чордан башлап, проблеманы фәнни югарылыкта өйрәнүгә сукмак салына. Аерым хезмәтләрдә һәм мәкаләләрдә Тукайга багышланган әсәрләр турында, теге яки бу күренешкә мөнәсәбәттә, аерым фикерләр әйтелә. Аларның барысына да күзәтү ясау мөмкин булмаганлыктан, әсәрләргә киң анализ биргән, Тукай образының бирелеш хасиятләрен бәяләгән, гәүдәләнеш үзенчәлекләрен ачыклаган яисә образ эволюциясенең билгеле бер үсеш этапларын сыйфатлаган хезмәт һәм мәкаләләргә тукталып үтү ихтыяҗы бар.
С.Хәкимнең иҗатын үзәккә алып, 1971 нче елда Т.Н.Галиуллин төзегән җыентык аерым игътибарга лаек. Китапта шагыйрьнең Тукайга багышлап иҗат иткән «Пар ат», «Шагыйрьнең балачагы» кебек поэмаларына кызыклы күзәтүләр ясала, образның бирелеше, гәүдәләнеше бәяләнә. С.Хәким лирикасындагы Тукай темасына соңрак З.Рәмиев (Рәмиев, 1979, 15) мөрәҗәгать итә.
Шагыйрьгә багышланган поэзиянең үсү юллары, юнәлешләре, Тукай образын үзәккә алган аерым шигырь-поэмаларга күзәтүләр, әдәбият тарихының төрле үсеш этапларындагы поэтик сыйфатларын барлау, өйрәнү Г.Халит (Халит, 1990, 375), Х.Госман (Госман, 1978, 290), Н.Юзиев (Юзиев, 1981, 312), Т.Галиуллин (Галиуллин, 1997, № 5,11; 1996, № 7-8) хезмәтләрендә һәм мәкаләләрендә урын ала.
Ә.Фәйзи поэзиясендәге шагыйрьгә мөнәсәбәт мәсьәләләре Морадымов (Морадымов, 1979, 21) эзләнүләрендә чагылыш таба. Ә проза һәм драма әсәрләренең язылу тарихы, татар әдәбиятына алып килгән идея-тема яңалыгы, шагыйрь образының бирелеше җәһәтеннән әдип иҗатында Тукай темасы монографик планда З.Шәйхелисламов тарафыннан өйрәнелә (Шәйхелисламов, 1999, 174). Автор язучының Тукайга килү, теманы гыйльми үзләштерү юлларын барлый, «Тукай» романының төрле вариантларын тикшерә, Ә.Фәйзинең әсәрне сәнгатьчә төзү алымнарын ачыклый. Бу диссертация һәм шуның җирлегендә дөнья күргән китап (Шәйхелисламов, 2001, 144) — Тукай турындагы әдәбиятны өйрәнү юлында, шагыйрь образын үзәккә алган әсәрләрне төп тикшеренү объекты итеп алып, монографик планда язылган беренче күләмле хезмәт.
Татар поэзиясендә һәр яңа буын авторлар Тукайны үзләренең иҗади остазлары итеп таныйлар, иҗатларын аның шигърияте белән янәшәлектә үстерергә омтылалар. Шагыйрь иҗаты үзенчәлекле сәнгати бизмәнгә әверелә. Билгеле ки, татарларның милләт буларак ныклап оешып өлгергән чорында халыкны туплап, җыйнап торырлык югарылыкка, үргә ихтыяҗ туа. Г.Исхакый бу милли хасиятне болай аңлата: «Элгәреге заманда бабайларыбызның үзләренең милләтләрен саклар өчен тоткан юллары бер генә булган. Ул да хаким итүче милләт белән мөмкин кадәр аз мөнәсәбәттә булыну. Шуның өчен ул заманның алдагылары, голәмасы күршеләребез русларның бөтен тормышын хәрам итеп игълан иткәннәр… Менә шул юллар белән иске бабайлар үзебезнең халкыбызны үз тормышыбыз даирәсеннән чыгармаска тырышканнар. Читләрдән килә торган һәртөрле мәдәни, гыйльми, дини, гадәти хәрәкәтләрнең һәммәсен дингә каршы дип сеңештергәннәр. Шуның аркасында безне — Русиянең эчендә калган бер уч Идел буе татарларын руслашудан саклап алып кала алганнар. Бабайларыбызның бу хәрәкәте ул вакытта иң табигый бер хәрәкәт булган. Милләтне саклар өчен яшәү өчен көрәштә ул вакытта ялгыз шул юл гына булган» (Исхакый, 2001, 175-176).
Ләкин XX йөз башында бу юл белән генә татарны саклап калып булмаячагы ачыклана. Милләт зыялылары идеалда күрергә теләгән сыйфатларны халыкны «чит милләтләрнең көчләре тарафыннан йотылмаслык дәрәҗәдә, милли авызларына сыймаслык дәрәҗәдә зур» (Исхакый, 2001, 178) итәргә омтылган Тукайда таба, әнә шулай ул татарны милләт буларак саклап, туплап калуда бер үзәккә — идеалга әйләнә.
Идеал мәсьәләсе классик немец фәлсәфәсеннән башлап, бүгенгә кадәр фәлсәфи фикер тарихында бәхәсле өлкәләрнең берсе булып кала. Төрле чорларда, иҗтимагый мохитларда аңа төрле эчтәлек салына, идеалистик һәм материалистик фәлсәфәдә берничә вариантта аңлатыла. Идеалистик фәлсәфә вәкиле Кант аңлатуында ул материаль предмет, күренеш, мөнәсәбәтләрне ачыклап килүче идея белән тәңгәлләштерелә. Автор болай дип яза: «Там, где в том или ином виде суждения должен иметь место идеал — в основе должна лежать какая-нибудь идея разума, согласно определенным понятиям, определяющая ту цель, от которой зависит внутренняя возможность предмета» (Кант, 1966, 237), «…но идеалом может обладать только фигура человека.» (Лосев, Шестаков, 1965, 311). Гегель фәлсәфәсендә бу төшенчә абсолют идея»гә омтылу белән бәйләп аңлатыла башлый (Камалов, 1989, 38). Фейербах идеал төшенчәсен тагын да камилләштерергә омтыла, элгәрләрнең абсолютлыгын кабул итмичә, «Наш идеал не кастрированное, лишенное телесности, отвлеченное существо, наш идеал, это — ценный, действительным, всесторонний, совершенный, образованный человек» дигән карашта тора (Фейербах, 1955, 778), ягъни идеалны тулысынча кеше образы белән бәйләп куя. Бүгенге фәлсәфә төшенчәнең асылын «үрнәк, камиллек төшенчәсенә тиңли, иң югары максат» билән бәйли (Фил. энц. ел., 1998, 169).
Гомумән, иҗтимагый идеал тарихын өйрәнгән Т.Камалов фикеренчә, моңа кадәр яшәп килгән карашларны ике төркемгә аерырга мөмкин: беренче төркем аны кеше, шәхес белән тиңләштерсә, икенче юнәлеш вәкилләре идеалны аерым бер концепция төсендә күзаллый (Камалов, 1989, 36). Без үзебезнең хезмәтемебездә аның беренче төрен үзәккә алабыз.
А.Дремов идеал категориясен классификацияләп, трансценденталь, иҗтимагый, сәяси, әхлакый, эстетик төрләрнең барлыгын күрсәтә (Дремов, 1969, 176). Әдәбиятта, нигездә, шуларның соңгысы — эстетик идеал чагылыш таба.
Эстетик идеал проблемасын беренчеләрдән «мәңгелек, үзгәрмәс идея» төшенчәсе белән бәйләп, Платон күтәреп чыга. Аристотель исә төшенчәне кешедәге иң уңай һәм матур сыйфатларның тупланышы буларак аңлый. Аның яңа билгеләнеше Яңарыш дәверендә барлыкка килә. Шушы чорда эстетик идеал итеп рухи бай һәм матур, акылы белән дә өстен кеше күтәрелә. Мәгърифәтчелек чорының фикер ияләре Д.Дидро, И.Винкельман, Г.Лессинг эстетик идеал эчтәлегенә рухи як белән бергә җәмгыяви мөнәсәбәтләрне кушалар. Лессинг шәхси һәм иҗтимагый якларның, гадилек белән бөеклекнең гармоник кушылмасын тудырырга сәләтле кешене эстетик идеал дип атый, шул рәвешле ул матурлыкның реалистик концепциясен тәкъдим итә (Лит. энц. ел., 1987, 113), Й.Нигъмәтуллина соңгы елларда төшенчәнең структурасын нәкъ менә «эстетик шәхес концепциясе» ярдәмендә аңлату тенденциясенең көчәя баруын язып чыга һәм аның эчтәлеген халыкка, Ватанга мәхәббәт, иҗтимагый авырлыкларга каршы көрәш, гуманизм, кешенең физик һәм рухи камилләшүе, идеаль җәмгыять турындагы хыяллары белән бәйләп карый (Нигматуллина, 1970, 9-17). Галимә эстетик идеал хасиятләрен милли яссылыкта өйрәнеп, аның төзелешендә өч — иҗтимагый, антропологик, структур принципларны аерып чыгара. Безнең хезмәткә аның җәмгыяви күренешләр белән бәйләнгән иҗтимагый һәм эчтәлеге «геройның рухи дөньясын югары күтәргән, аның интеллектын чагылдырган» (Нигматуллина, 1970, 21-26) структур яки «мәгърифәтчелек» принциплары туры килә.
XX йөз башыннан алып, бүгенгә кадәр Тукайга багышлап иҗат ителгән шигъри әсәрләр хезмәтнең өйрәнү объекты, Тукай турындагы шигырь-поэмаларда шагыйрь образының бирелеш үзенчәлекләре, эволюциясе, сурәтләнешендәге үзгәрешләр, җәмгыять һәм әдәбият тарихындагы борылышларга бәйле рәвештә әсәрләрнең идея-эстетик хасиятләре тикшеренүнең предметы итеп алынды.
Безнең карашыбызча, XX гасырда шагыйрь образының үсеш-үзгәрешен өйрәнү җәһәтеннән Тукай турындагы поэзияне гомумиләштереп, бербөтен итеп карау мөһим. Ләкин аңа багышлап язылган, тормыш юлы, иҗаты, шәхесенең төрле якларын яктырткан шигырьләр татар әдәбиятында бик күп һәм аларның бөтенесен дә анализлау, һәр поэтик әсәрдә Тукай образының бирелешен ачыклау, бәя бирү мөмкин булмас иде. Шуңа да гомуми нәтиҗәләр ясау, эволюциягә хас үзенчәлекләрне аерып чыгару өчен анализ үзәгенә сәнгати дәрәҗәсе югары булган, Тукайның төп сыйфатларына бәя биргән һәм «яңа сүз» әйткән шигъри әсәрләр генә алынды: әсәрләрне сайлап алу әдәби-эстетик принципка нигезләнде. Исемнәре татар укучысына яхшы таныш Ш.Бабич, С.Сүнчәләй, М.Җәлил, С.Хәким, Х.Туфан, Р.Әхмәтҗанов, М.Әгъләмов кебек авторларның шигырь-поэмалары белән бергә, җәмәгатьчелеккә азрак таныш Х.Габидов, Г.Шәрәф, К.Курмашев, Я.Айманов кебек авторлар каләменнән төшкән уңышлы әсәрләр дә өйрәнүгә лаеклы табылды. С.Хәкимнең «Пар ат», «Шагыйрьнең балачагы», «Кырыгынчы бүлмә», М.Әгъләмовның «Тукайдан хатлар», кебек поэмалары әдәби-эстетик фикердә бәясен алган, тәнкыйтьтә үз урынын тапкан, алар турында галим-тәнкыйтьчеләр тарафыннан саллы фикерләр әйтелгән. Шулай да, Тукай образының бирелеше җәһәтеннән тирәнтен тикшерелмәүне күздә тотып, аларны шагыйрьнең гәүдәләнеш хасиятләре, сурәтләнеше ноктасыннан махсус өйрәнү кирәк дип уйланылды.
Хезмәттә татар поэзиясендәге Тукай образының бирелешен, һәр чорның үз кабул итү һәм бәяләү калыбыннан чыгып, коплекслы, эволюцион үсеш-үзгәрештә, структур һәм фәлсәфи ноктадан өйрәнү максаты куелды. Максаттан чыгып, түбәндәге бурычлар билгеләнде:
Әдәби мәйдандагы Тукай образын үзәккә алган шигъри әсәрләрне барлау, җыю һәм туплау;
Тукай турындагы поэзия әдәби мәйданга килгәнчегә кадәр идеал эзләү юнәлешендә язылган поэтик әдәбиятның нигез-тамырларын күрсәтү;
Тукайга багышланган, эстетик кыйммәте югары булган әсәрләрне бәяләү һәм интерпретацияләү аша поэзиядә шагыйрь образының үсеш-үзгәреш юлын ачыклау;
Аерым әсәрләрнең үзенчәлекләрен барлау ярдәмендә татар әдәбияты тарихының аерым этапларында традицияләрнең саклануын һәм мәйданга килгән яңалыкларны билгеләү.
Сәяси тормыш, иҗтимагый-фәлсәфи фикернең Тукайга багышланган шигърият үсешенә, идеал концепциясенең үзгәрешенә йогынтысын күрсәтү.
Тукайга багышланган әдәбиятны тулысынча бәяләү өчен иң беренче чиратта бу юнәлештәге әсәрләрнең чишмә башында торган һәм әйдәп барган шигъри катламны өйрәнү, үсеш юлларын, төп кануннарын аерып чыгару мөһим. Шуңа да «Дөньяви идеал формалашуның алшартлары» дип исемләнгән бүлекчәдә күренекле шәхесләргә багышланган аерым әсәрләргә күзәтү ясау, идеал концепциясенең үсешен күздән кичерү, поэтик, һәм фәлсәфи җирлеген күрсәтү максатка ярашлы дип табылды.
Шигърият һәрдаим иҗтимагый тормыш, фәлсәфи фикер үсеше белән тыгыз бәйләнештә яши. Нәкъ шул үзенчәлек Тукай образының бирелеш, яктыртылыш эволюциясен җәмгыять, әдәбият тарихы һәм фәлсәфә белән янәшәлектә өйрәнүгә сәбәп булды.
Бу хезмәтнең яңалыгы — Тукайга багышланган поэтик әсәрләрне тулысынча күздән кичереп, бербөтен рәвешендә гомумиләштереп, системалы һәм милләт язмышы, милли фәлсәфи, эстетик фикер үсеше белән бәйләнештә өйрәнүдә. Тукайның татар шигъриятендә чагылган образы беренче мәртәбә монографик планда системалы итеп өйрәнелә, аның үсеш-үзгәреш баскычлары аерып чыгарылып, моның сәбәпләре, аерым әсәрләрнең әдәбият тарихында тоткан урыны билгеләнә.
Хезмәтнең методологик нигезе итеп тарихилык принцибы, тарихи, әдәби барышка бәйле чагыштырма-тарихи караш алынды.
Методик яктан Б.Л.Борухов тәкъдим иткән «мотивлаштырылган поэтика» файдаланылды. Ул аңлатуны фәнни эшчәнлекнең ахыргы максаты буларак карый һәм әдәби текстны анализлау өчен төп метод итеп канун (закон) нигезендә аңлатуны аерып чыгара, аны текстны мотивацияләү дип атый (Борухов, 1992, 12).
Б.Л.Борухов мотивацияләүнең мәдәни, конвенциаль, менталь төрләрен билгели (Борухов, 1992, 13). Хезмәтне язу барышында без аның конвенциаль төре белән эш иттек. Бу төрдә әдәби күренеш булган текст һәр чорда үз закон һәм конвенцияләренә буйсынып дөньяга чыга дип карала. Конвенциаль мотивацияләү Тукай образының эволюциясен, үсеш баскычының төрле чорларындагы поэтик үзенчәлекләрен аерып чыгарырга, фәлсәфи, нәзари-эстетик өйрәтүләр белән идеал концепциясенең үзара бәйләнешен аңлатырга мөмкинлек бирә.
Хезмәттә әдәби текстларга структур, тарихи-функциональ, системалы анализ бирү күздә тотыла. Диссертацияне язу барышында методик яктан әдәбият тарихын шушы юнәлештә өйрәнүләрне нигезләгән, камилләштергән галимнәрдән М.Бахтин (Бахтин, 1986, 386), Ю.Лотман (Лотман, 1994, 556, Лотман, 1997, 685), И.Неупокоева (Неупокоева, 1976, 359) хезмәтләренә таянылды. Төрле дәверләрдә чор һәм шигъриятнең үзара йогынтысын, әдәби концепцияләрне нигезләүдә автор Й.Нигъматуллина (Нигматуллина, 1997, 295), Д.Заһидуллина (Заһидуллина, 2001, 435) хезмәтләренә мөрәҗәгать итте.
Тукай турындагы поэзиянең үсеше әдәби-эстетик һәм фәлсәфи алгарыш идеяләре белән бәйләп өйрәнелү сәбәпле, хезмәттә фәлсәфи, әдәби-теоретик материалга да киң урын бирелде. Бу өлештә соңгы елларда дөнья күргән «Очерки истории татарской общественной мысли» һәм В.Шаповаловның «Основы философии современности: к итогам XX века» кебек китаплары фәнни әдәбият буларак кулланылды. Татар поэзиясенең көнчыгыш, мөселман әдәбияты, мәдәнияте белән тыгыз багланышта яшәвенә, үсү-үзгәрүенә бәйле рәвештә әдәби һәм фәлсәфи фикер үсешен өйрәнү барышында көнчыгыш мәдәнияте белгечләре Жирмунский, Й. Брогинский, А.Сагадеев, Т.Ибраһим кебек галимнәрнең фәнни хезмәтләре дә файдаланылды.
Хезмәтне башкару дәвамында автор тарафыннан «Йолдыз», «Кояш», «Вакыт», «Шура» кебек вакытлы матбугат битләрендә дөнья күргән күпсанлы шигырь һәм тәнкыйди мәкаләләр кулланылды. Поэтик әсәрләр һәм әдәби материал шулай ук Татарстан Фәннәр академиясенең Тел, әдәбият һәм сәнгать Институты кулъязмалар һәм текстология бүлеге каршындагы Мирасханә, Татарстан Милли китапханәсенең кулъязмалар һәм сирәк китаплар бүлеге фондларында сакланучы гасыр башында басылып чыккан С.Сүнчәләй, М.Укмаси, К.Курмашев, К.Патии, Җ.Юмаев кебек шагыйрьләрнең шигырь җыентыкларыннан, архив язмаларыннан тупланды һәм аларның күбесе фәнни өйрәнүгә беренче мәртәбә кертелә.
1.1. Дөньяви идеал формалашуның алшартлары
XX йөз башы татар әдәби-эстетик, фәлсәфи фикере тирән үзгәрешләр кичерә: иҗтимагый җирлектә милли мәнфәгатьләр алга алына, милли идея белән сугарылган әдәбият мәйданга килә. Шул нисбәттән, татар дөньясында чор таләпләренә җавап бирерлек, милләтне тупларлык үрнәк өлге-шәхес — дөньяви идеал тудыру ихтыяҗы барлыкка килә. Һәм бу югарылыкка гомере буена гади халык, милләт мәнфәгатьләрен кайгыртып яшәгән шагыйрь Габдулла Тукай күтәрелә, поэзиядә аны гәүдәләндерүнең шигъри кануннары эшләнә.
Ләкин XX йөз башында үз поэтик закончалыклары, дөньяви идеалны чагылдыруның әдәби принциплары эшләнгәнгә кадәр, татар әдәбиятында идеал сурәтләнеше катлаулы үсеш-үзгәреш кичерә. Болгар чоры үз дәверенә хас дини идеология, иҗтимагый-фәлсәфи фикер үсешенә бәйле идеал тудыра һәм ул, кагыйдә буларак, иҗади әсәрләр булу белән генә чикләнмичә, фәлсәфи, сәяси, фәнни язмалар ролен дә үтәгән энциклопедик характердагы әдәби ядкярләрдә чагылыш таба.
А.Юзеев фикеренчә, урта гасыр фәлсәфи фикере үсешендә гомумтөрки һәм мөселман юнәлешләре үзара керешеп китә (Юзеев, 1998, 46, 190), болгарларда мөселман идеологиясе ныклап урнаша. Татар халкының һәм аның бабалары саналган Идел буе болгарларының урта гасырлардагы иҗтимагый һәм фәлсәфи фикере дини пәрдәгә төренгән булу аның бер үзенчәлекле сыйфаты булып санала. (Абдуллин, 1987, 20).
Ислам дине белән болгарларга мөселман дөньясыннан шәрык әдәби традицияләре, көнчыгыш иҗтимагый-фәлсәфи фикерендә киң таралган суфичылык тәгълиматы да үтеп керә. Билгеле булганча, Шәрык мәдәниятендә өч юнәлеш — дөньявилык, суфичылык, динилек үзара керешеп яшиләр. Мондый синкретизм татар әдәби-фәлсәфи фикеренә дә хас: Р.Әмирханов фикеренчә, бездә дә өч юнәлеш — дини, суфыйчыл, дөньяви яклар хөкем сөрә (Амирханов, 2000, 14), бер-берсен тулыландырып үсә-үзгәрә.
Яңарыш әдәбияты белән бәйләнгән дөньявилык шәхеснең актив тормыш белән яшәвен, реаль тормышны камилләштерерлек гуманизмны алга ала, акыл һәм хезмәтне югары күтәрә. Яңарыш әдәбиятының фәлсәфи-эстетик һәм этик нигезләре неоплатонизм-әфләтүн фәлсәфәсе белән тыгыз бәйләнгән. Әфләтун — нур — фәлсәфәсенең үзәгендә исә Акыл тора (Ганиева, 1988, 23). Дөньяви юнәлеш Акылны беренче планга куя. Әдәби әсәр кешеләр тормышын гармонияле итәрлек гамәли чара дип кабул ителә. Әдипләр кеше әхлагына тәэсир итүне әдәбиятның иҗтимагый функциясе дип карыйлар, шәхес, җәмгыять, дәүләт һәркайсы әхлак критерийларына нигезләнеп бәяләнә (Амирханов, 2000, 14). Дөньвилык Акыл һәм хезмәткә дан җырласа, дини юнәлеш гаделлекне, сабырлыкны, тыйнаклыкны алга сөрә. Суфыйчылык исә илаһи мәхәббәтне югары күтәрә, әхлакый камилләшүне өстен куя.
Болгар чоры иҗтимагый-фәлсәфи һәм әдәби-эстетик фикерендә урын алган дини идеалда әлеге сыйфатларның барысы да чагылыш таба, синкретик төсмер ала. «Рәсми ислам дине белән бергә, — дип язалар Г.Рәхим һәм Г.Газиз, — безнең татарлар арасында бик борынгы заманнардан ук алып тасаувыф әдәбияты да таралды. Шуның өчен үзебезнең дини әдәбиятыбызда суфичылыкның бик көчле тәэсирен күрәбез» (Т.Ә.Т., 1-т., 1984, 360). Болгар дәвере әдәбиятында һәм идеологиясендә суфичылык карашларының билгеле урын алуын Ш.Абилов «ислам диненең тирән үтеп керүе, болгар культурасы үсешендә гарәп һәм фарсы әдәбиятының, гомумән, культурасының көчле тәэсире» (Абилов, 1984, 131) белән бәйләп аңлата. Татар әдәбиятында әлеге тәгълимат үсешен махсус өйрәнгән Е.Бертельс (Бертельс, 1960, 523), Ә.Сибгатуллина кебек галимнәр аерым фәлсәфи агым төсен алган суфичылыкның XI гасыр башына әдәбиятта төп теориясе, терминнары эшләнеп җитүен күрсәтә (Сибгатуллина, 2000, 30, 71). Урта гасыр татар әдәбиятында идеаль җәмгыять һәм идеаль шәхескә таләпләр өч юнәлешнең дә алга куйган сыйфатларын үзенә беркетсә дә, дини идеология дини-суфичыл тәгълимат белән тыгыз бәйләнештә үсүен тәэмин итә. Агымдагы чор поэзиясендә дини идеал концепциясенең нигезләре шәрык әдәби фикерендәге вәхдәт әл—вөҗүд системасына барып тоташа.
Билгеле булганча, XI гасыр суфи әдәбиятында «камил инсан» (инсан әл-камил) өйрәтүе эшләнә. Бу термин суфичылык фәлсәфәсенең нигезләрен эшләүче галим Мөхии-д-дин Ибн Гарәби (1165-1240) тарафыннан тәкъдим ителә һәм аның үз фәлсәфәсе, төп сыйфатлары, образлы фикерләү рәвеше формалаша (Ибрагим, 1991, 63). Камил инсан Аллаһның кешедәге иң төгәл, дөрес чагылышы буларак карала, анда Хакның исеме, фигыльләре, сыйфатлары чагылыш таба. Аллаһның, ягъни «галәм-и әкбәр»нең (макрокосм) сыйфатларын үзендә булдыра алганы өчен камил инсан «галәм-и әсгарь» (микрокосм) булып аңлашыла (Сибгатуллина, 1998, 176-177). Гомумән, суфичылык беренче урынга күңел (кальб) мәсьәләсен чыгара һәм кешенең рухи сафлыгын, җан иреген фәлсәфи нигездә аңлата башлый (Яхин Ф., 2000, 4). Шәрык фикер иясе тарафыннан, абсолют камиллек үрнәге буларак Адәмнән Мөхәммәткә кадәрге пәйгамбәрләр күтәрелә, соңгысына аеруча игътибар бирелә. «Мөхәммәд галәйһиссәлам — суфиларның идеалы, — дип яза Ә.Сибгатуллина, — алар пәйгамбәр кебек үк, Аллаһының рухы һәм сыйфатлары белән сугарылган камил шәхес — «инсануль-камил» булу турында хыялланалар» (Сибгатуллина, 1998, 13). Аның сабырлык, юмартлык, тыйнаклык, гаделлек, акыллылык, изгелек, игелеклелек, хатасын таныган яманнарны гафу итү, белемгә омтылу кебек гуманистик, мәгърифәтчел сыйфатларны берләштергән әхлакый бөтенлеге, рухи дөньясы, тормышы, яшәү-көнкүреш рәвеше абсолютлыкка ирешүдә төп нигез булып тора. И.Брагинский билгеләп үткәнчә, урта гасырда гуманизм «кеше — Алланың дусты» (человек — друг божий) идеясе белән бәйләнә. Аллаһ бөеклегенә күтәрелеп, аның белән тиңләшкән камил кеше югары күренеш (возвышенное) буларак кабул ителә (Брагинский, 1965, 57). Шул таләпләр югарылыгында суфиларның үрнәге булган Мөхәммәт пәйгамбәр бөтен мөселман дөньясының идеалына әверелә. Классик көнчыгыш поэзиясендә аңа багышлап махсус шигырьләр — Нәгъти Шәрифләр дә иҗат ителә. Ә.Сибгатуллина гарәп әдәбиятында хәзрәти Хәсәннең, Кәгъб Ибнү зөхәйрнең, фарсы әдәбиятында Сәгъдинең, Урфиның, Җәләлетдин Румыйның, Фөзүлинең, терки әдәбиятта Нәбинең, Шәйх Галибнең, Госман Шәменең нәгытьләре билгеле булуын һәм шәхеснең ике җиһан кояшы, Нәби, ике җиһан солтаны, Җан, Гөл һ.б. исемнәр, чагыштырулар, эпитетлар ярдәмендә сурәтләнүен күрсәтә (Сибгатуллина, 2000, 69, 72). Димәк, ( урта гасыр татар поэзиясендә дини идеалны сәнгатьчә чагылдыр руның башлангычы көнчыгыш классик поэзиясендәге нәгыть жанрына тоташуы бәхәссез.
Дини шәхеснең эчке дөньясы, әхлагы җәмгыятьнең иҗтимагый мөнәсәбәтләре белән аерылгысыз бәйләнә. Мөселман дөньясын туплаучы, берләштерүче Мөхәммәт образы аша камил инсанның (бу югарылыкта пәйгамбәрләр күздә тотыла) кешелек җәмгыятен җыйнап торучы бер үзәк төсендә күзаллануы аңлашыла.
Гомумән, кешелек җәмгыятенең берлеге, идеаль җәмгыять мәсьәләсе урта гасыр суфичылык фәлсәфәсендә әһәмиятле урын тота. Моңа ирешүнең төп чарасы итеп, алда әйтелгәнчә, мәгърифәтчелек, белемлелек, әхлакый бөтенлек (Сагадеев, 1991, 51) күрсәтелә. Көнчыгышның бөек фикер ияләре Ибн-Фәраби, Ибн-Рөшди, Ибн-Сина трактатларында яктыртылган бу фикер Насретдин Туси, Низами, Фирдәүси, Хөсрәү, Җәми, Нәваи әсәрләре аша «татар дөньясына да үтеп керә, К.Гали, Котб, С.Сараи, Х.Кятиб Мөхәммәдьяр иҗатларында урын ала» (Абилов, 1979, 56-63) һәм кешелеклелекне тәрбияләүнең бер нигезе итеп калкытыла.
Ф.Мортазин болай дип яза: «Соңгы ислам мәдәнияте инсаннарны игътикад куәте илә тәрбия итмәктер. Шуның өчен бу мәдәниятнең әһле иман, ягъни игътикадтыр» (Мортазин, 1910, 1)
Камил инсан өйрәтүе илнең эчке рухи һәм сәяси ихтыяҗларына җавап бирә: болгар әдипләрен ул кешелекне берләштерү, җыйнау, туплау кебек шул чор чынбарлыгына аваздаш иҗтимагый вазифасы белән дә җәлеп итә. Болгар-татар җирлегендәге шагыйрьләр, идеаль җәмгыять шартларында үзара гармоник мөнәсәбәтләргә ирешү юлларын эзләп, аның төп чыганагын ил белән акыллы, белемле, гадел хөкемдар идарә итүдә күрәләр.
Вак феодаль биләмәләрнең үзара барган талашларыннан илнең җитештерү көчләре үсә алмый, халыкның тормыш шартлары начарлана бара. Дәүләтне берләштерергә омтылган көчле, гадел хөкемдар идеясе ул вакытта алдынгы идея була (Абилов, 1984, 131). «татулык шул заманның идеалына әйләнә» (Яхин, 1999, 15, 100).
Агымдагы дәвернең фөлсәфи-эстетик фикерен, үзенең дөньяга карашын, идеаль җәмгыять, иҗтимагый гаделлек турындагы уйлануларын чагылдырган «Кыйссаи Йосыф» поэмасында Кол Гали беренчеләрдән булып Камил инсан үрнәгендә дини идеал тәкъдим итә. Сыйфатны сан аша бирү, артык күпертү кебек мифологик фикерләүгә хас аерым сыйфатларны исәпкә алмаганда, Йосыф образы Камил инсан өйрәтүенең интерпретациясе төсен ала, шуңа да әдипнең икенче пәйгамбәр — Йосыф образына мөрәҗәгать итүе очраклы күренеш түгел. Йосыф идеалында Мөхәммәткә хас барлык әхлакый һәм иҗтимагый сыйфатларны күрә алабыз.
Әдәбият белемендә поэманың эчтәлеген ача, Йосыф образының эчке мәгънәсен аңлатуда төрле карашлар яшәп килә. Й.Нигъмәтуллина аларны ике юнәлешкә бүлә. Беренче юнәлешнең нигезендә поэманың эчтәлеген тулысынча Коръән, Йосыфны пәйгамбәр, Алла илчесе белән тиңләштерү ята. Икенче караш буенча, “Кыйссаи Йосыф” поэмасы – Көнчыгыш ренессанс әдәбияты йогынтысында туган әсәр (Нигматуллина, 1997, 31). Галимә Р.Ганиева билгеләп үткәнчә, К.Гали Йосыф образын бирүдә үзе яхшы белгән мөселман фәлсәфәсенә, тамырлары белән грек эстетикасына тоташкан гарәп-фарсы ренессанс әдәбиятына таяна (Ганиева, 1988, 4). Безнең карашыбызча, Йосыф образын тудыруда әдип мөселман фәлсәфәсе, суфичылык тәгълиматындагы дини эчтәлекле пәйгамбәр образын үзәккә алынган эстетик нәзариягә таяна.
М.Гали поэмасында күтәрелгән иҗтимагый-инсани проблемалар, гаделлек, татулык идеяләре, Йосыф образы аркылы яктыртылган камил шәхес идеалы XIV йөз әдипләре иҗатында да дәвам иттерелә. Алтын Урда шагыйрьләре белемлелек, әдәплелек, итагатьлелек, шәфкатьлелек, сабырлык кебек сыйфатларны кеше идеалының мөһим өлешләре итеп саныйлар (Миңнегулов, 1995, 150). Котбның Үзбәк хан улы Тынибәккә һәм хатынны Мәликәгә багышланган “Хөсрәү вә Ширин” әсәрендә дә гадел хөкемдар идеал итеп алына.
Суфичылык әдәбиятында киң таралган хикмәт жанрында язылган әсәрләрендә әдип, Ш.Абилов фикеренчә, “гаделлек белән идарә итүне Алтын Урда ханнарына үрнәк итеп куярга тырыша, халык мәнфәгатьләре белән яшәүне югары күтәрә” (Абилов, 1999, 333). Котб идеалга төп таләпләрнең берсе итеп бурыч хисен ( Хисамов, 1997, 159) ала, гаделлек, мәхәббәттә тугрылык, белемгә омтылыш кебек асыл сыйфатлар аның әхлагын билгеләүче яклардан санала.
Чордашларының эзләнүләренә Хәрәзми дә кушылып китә: 1342-1357 нче еллар арасында сарайда тәхет биләгән Җанибәк ханның туганы Мөхәммәдхуҗа бәккә багышланган “Мәхәббәтнамә” поэмасында да халыкны берләштереп, иминлектә яшәтүче хөкемдар идеал югарылыгына күтәрелә.
Х.Кятибнең «Җөмҗөмә дастаны» элгәрләреннән бераз аерыла. Ул идеал итеп, патшалардан бигрәк, Аллап рәхмәте өчен изге юлда яшәүче затны куя. Әсернең фәлсәфәсендә суфыйчылык тәэсире көчле, Х.Кятиб дини идеалның рухи ягына басым ясый. «Гадел» хөкемдар мәсьәләсе әсәрнең үзәгенә куелса да, дип яза Н. Хисамов, — ул аерым бер максат булып тормый, ә бәлки җәмгыятьтәге барлык катлауларның да әхлагын савыктыру нияте эчендә карала (Хисамов, 1997, 159). Байлык, рәхәт эчендә йөзеп, дөньядан үткән хөкемдарларны искә алучы әдип кешенең бу җирдә яшәү мәгънәсе, кыйммәтле әхлакый сыйфатлары турында уйлана. Һәм яшәешнең төп мәгънәсе «үзеңнән соң изге ат калдыруда» дигән нәтиҗәгә килә. Димәк, Х.Кятиб, элгәрләренең, традицияләрен дәвам иткән хәлдә, идеалга үз тәлабен куя: иҗтимагый гаделлектән бигрәк, кешенең әхлакый бөтенлеге үзәктә торырга тиеш, ул үз әхлагы белән кешелекне тәрбия итәргә, җәмгыятьне савыктырырга, тупларга, шул юл белән камиллеккә омтылырга бурычлы.
Сәйф Сараи да «Гөлстан бит төрки» әсәрендә идеалны патшалар арасыннан эзли, ләкин гадел җәмгыять, гармоник мөнәсәбәтләргә ирешүдә кешенең күңел төзеклеген, ягъни ислам динендә югары күтәрелгән иманлы булу сыйфатын төп шарт итеп куя. XVI-XVIII йөз шагыйрьләре Мөхәммәдьяр, Г.Утыз Имәни, Т.Ялчыгол иҗатларында да идеал итеп камил инсан куела, Мөхәммәт пәйгамбәргә дан җырлана, кешенең әхлагын савыктыру, шул юл белән җәмгыятьне камилләштерү күздә тотыла. Шул рәвешле, Камил инсан үрнәгендәге дини идеал XVIII гасыр ахырына кадәр, фәлсәфи яңарышлар булмау сәбәпле, статик халәттә, үзгәрешсез диярлек кала, зур сикереш күзәтелми. Урта гасыр татар әдипләрен идеалны Коръәндә югары, күтәрелгән гадел, сабыр, тугъры, дини-суфичыл Камил инсан өйрәтүенең үзәгендәге әхлакый бөтенлеккә ия шәхес, дөньяви яктан акыллы, белемле гадел хөкемдар сурәтендәге пәйгамбәр, патшалар арасыннан эзләү берләштерә. Халыкны туплау, аңа мот итү, аның алдындагы бурыч хисе төп иҗтимагый таләпләр итеп куелса, имин табигатьлелек, изге күңеллелек, сабырлык, тугрылык, белем, диндарлык, ягъни Коръәндә, дини-суфыйчыл әдәбиятта макталган әхлакый сыйфатларга ия булу дини Идеалның рухи ягын билгели. Идея-эстетик һәм сәнгатьчә ипләнеш җәһәтеннән, нигездә, Ибн Гарәби тәкъдим иткән Камил ннсан өйрәтүенә таяныла. Болгар җирлегендә мөселман идеологиясе, ислам фәлсәфәсе, суфичылык тәгълиматының ныклап , рнашуы әдәби мәйданда дини идеал формалашуга тирән йогынты ясый. Ләкин бу чорның идеалы реаль тормыштан шактый ерак. Соңрак Җ.Вәлиди урта гасыр әдәби геройларының татар тормышыннан ераклыгын аерып күрсәтә, «ул башка галәм, син башка галәм» дип, әсәрләрдә чагылган образларның «бертөрле хис тудырса да, бер идеал бирә алмавы»н (Вәлиди, 1915, 60, 11) билгеләп үтә.
XIX гасырга аяк басу белән иҗтимагый-фәлсәфи, әдәби фикердә тирән үзгәрешләр башлана. Урта гасырда төп таяныч булган дини тәгълиматның гына иҗтимагый һәм рухи үсешне канәгатьләндермәве ачыклана. Иван Грозный тарафыннан Казан ханлыгы яулап алынып, татарлар милли һәм дини кысуларга дучар ителгәннән соң, ислам халыкның яшәү рәвешен, гореф-гадәт, милли үзенчәлекләрен, иманын, ягъни рухи бөтенлеген саклауда төп чара булып торса да, «яңа чордагы яңа иҗтимагый кануннар халык алдына яңа проблемалар куя» (Абдуллин, 2000, 153).
Т.Камалов фикеренчә, яңа проблемаларны хәл итү өчен «халыкның рухи йөзен үзгәртү алар (җәдитчеләр. — Т.Н.) тарафыннан иң элек руханиларның һәм диннең иҗтимагый ролен башкачарак бәяләү яссылыгында карала» (Камал, 1992, 78). Шушы шартларда татарларда дини реформалар, динне гасырлар буе тупланып килгән гореф-гадәт, традицияләрдән арындыру башлана. А.Хабутдинов бу чорда суфичылыкның яңарыш хәрәкәте юлдашы буларак яшәвен билгели (Хабутдинов, 2000, 84).
Гасырның икенче яртысында реформалар мәгърифәтчел төс ала: тәрбия, мәгърифәт, аң-белем, гыйлем, бигрәк тә дөньяви белем белән татар халкын рухи үстерү мәсьәләләре үзәккә алына. А. Юзеев татар мәдәниятендәге секуляризация күренешенең башлангычын нәкъ менә «дини белемнән дөньяви белемгә, фикерләүгә күчүдә» (Юзеев, 2000, 115, 191) күрә. Мәгърифәтчеләр милли үсешне — ауропалашу, фәнни алгарышны, мәдәни яңарышны алга куялар һәм моңа ирешү өчен әхлакый кыйммәтләр, акыл, гыйлем алдында баш игән Камил кешене югары күтәрәләр.
Иҗтимагый карашлар исә, нигездә, әдәби әсәрләр аша үткәрелә, шуңа да яңарыш хәрәкәтенең әдәбиятка, аерым алганда, идеалга тәэсире зур була. Яңа иҗтимагый-эстетик шартларда урта гасырдагы гадел хөкемдар, диндар зат сурәтендә бирелгән дини идеалның җәмәгатьчелекне канәгатьләндерми башлавы табигый. XIX гасыр татар әдәбиятына антропоцентризм күренеше хас, ягъни агымдагы чорда гади кешенең иҗтимагый эшчәнлегенә, әхлакый сыйфатларына, эчке дөньясына игътибар көчәя, шуңа бәйле рәвештә, «үзәккә халыкның үз тирәлегеннән алынган уңай герой, идеал куела, милли характер югары күтәрелә» (Заһидуллина, 2000, 54), әнә шулай дини һәм дөньяви яклар бергә кушыла.
Шушы үзенчәлекләрдән чыгып, агымдагы дәвер һәм дини, һәм дөньяви планда алдынгы карашлы шәхесен алгы планга чыгара, әлеге критерийлар ноктасыннан якын килеп, Ш.Мәрҗани идеал итеп куела.
Үз чорында аңа багышлап Ихлас бине Гомәр Мәснәви, Мостафа Чутаи, Фәхретдин бине Арслан Бокали, Габделкаюм бине Морад әл-Бәдәхши, Гали Чокрый, Мифтахетдин Акмулла, Вәлиулла Чүпрәле, Кәшәфетдин Минзәләви һ.б. ның шигырьләре дөнья күрә. Ш.Мәрҗани иҗади эшчәнлеген ике юнәлештә — дини һәм мәгърифәтчел реформалар өлкәсендә алып бара.
Мәрҗәни образының әдәбиятта чагылу үзенчәлекләрен өйрәнгән Ә. Сибгатуллина фикеренчә, аның образы да синкретик характерда- фикер иясе, дин галиме, дини зат һәм актив иҗтимагый,
мәгьрифәтчел эшчәнлек белән шөгыльләнүче шәхес сурәтләрендә яктыртыла (Сибгатуллина,. 1990, 89). Агымдагы дәвер татар поэзиясендә Мәрҗани керткән дини яңалыклар, үзгәрешләр үткәндәге капма-каршысы белән контрастлыкта, ягъни «югары — түбән» (Нигматуллина, 1997, 104) бүленешендә сурәтләнә, шул алым ярдәмендә Мәрҗанинең бөеклеге раслана. Рухи яктан Ш.Мәрҗанидә Камил инсанга хас төп әхлакый сыйфатлар табыла, образлы фикерләүдә урта гасыр татар әдәбиятындагы суфи традицияләр дәвам иттерелә, суфичылыкка хас символик образлардан кояш, йолдыз, метеорит, шәме, кыйммәтле таш һ.б. кулланыла.
Шул рәвешле, XIX гасыр татар поэзиясендә идеалны сурәтләүдә үзенчәлекле традицияләр формалаша. Идеал булып әдәбиятта халыкның үз тирәлегеннән алынган, гомерен шул халыкны алга җибәрүгә багышлаган шәхес — гади кеше күтәрелә, һәм урта гасыр эстетик фикерендә кулланылган, образ-тасвирлаулар яңа чорда җир кешесен яктыртуга хезмәт иттерелә башлый. Камил инсанда күзәтелгән әхлакый бөтенлек, халык мәнфәгатьләре белән яшәү, аның каршындагы бурыч хисе, күңел йнйлыгы, яшәү кыйммәте кебек дини идеалның иҗтимагый, әхлакый функцияләре дәвам иттерелә. XIX гасыр поэзиясе идеал югарылыгына күтәрелгән шәхеснең дини генә түгел, дөньяви, иҗтимагый эшчәнлегенә бәя бирергә омтыла. Агымдагы дәвер урта гасыр дини традицияләреннән XX йөз башында яңа дөньяви идеал формалашуга күчеш этабы булып тора.
1.2. XX йөз башы әдәби-фәлсәфи фикере һәм милли идеал
XX йөз башы татар әдәбиятында кискен үзгәрешләр башлана, Билгеле бер кануннар нигезендә формалашып, аң-белемгә өндәгән, шул юлда халыкны бәхетле итәргә омтылган мәгърифәтчелеккә алмашка иҗтимагый-сәяси тормыш белән тирән бәйләнгән, милли идея белән сугарылган әдәбият килә, аңа хезмәт итүче идеал кирәк була һәм чор шуның калыбын эзли башлый. Агымдагы чорда иҗтимагый-фәлсәфи фикер татарларның милләт буларак оешып җитүе, милли буржуазия формалашу, җәдитчелек хәрәкәтенең яңа юнәлеш ачуы кебек конкрет-тарихи шартлар тәэсирендә зур үзгәреш кичерә. Беннигсен һәм А.Рорлих җәдитчелек хәрәкәтен өч этапка бүлеп карыйлар: дини, мәдәни һәм сәяси юнәлешләр (Исхаков, 1997, 9, 129). Гасыр башыннан җәдиди реформалар үзенең икенче баскычына күтәрелә: милли! мәдәни мәсьәләләргә игътибар көчәя, «милләтнең… өметле юлы… дин тәэсире астыннан чыгып, милләт тәэсире астына керә» (Шәрәф, 1914, 41).
Татарларда милли күтәрелеш көчәю белән, «җәмгыятьнең теге яки бу чордагы кимәлен, халыкның җиһандагы урынын, тирәлек белән катлаулы мөнәсәбәтләрен үзенә туплаган милли үзаң» (Галиуллин, 2000, 64) формалаша, иҗтимагый фикердә татар милләтенең бүгенгесе, киләчәге кебек мәсьәләләр үзәккә куелып, аның үсешен тәэмин итүче шартлар билгеләнә, милли үсеш, тәрәкъкыять өчен «милли бердәмлек, азатлык, шәхси ирек, сүз ирегенең» (Яхин, 1994, 159), үз милләтең файдасына «чит милләтләрдән яхшыны алу» (Гобәйдуллин, 1913, 397) кебек сыйфатларның мөһимлеге ачыклана.
Шулай да иҗтимагый-фәлсәфи фикердә ислам үз позицияләрен югалтмый. XX йөз башы татар җәмгыяте мөселманнар берлеген тәшкил итә. Халыкның яшәү рәвеше дә, дөньяга карашы, фәлсәфәсе дә, гомумән, яшәешнең һәр өлкәсе ислам дине нигезендә калыплашкан, шул нигездә үсеш-үзгәрешне дәвам итә. Шәкертме ул, приказчикмы, җәдитчеме, кадимчеме, сәүдәгәр яки мөгаллимме — һәрберсе мөселман, берәү дә ислам динен кире какмый. Җәдитчелек хәрәкәте дә мәдәни, сәяси өлкәләр белән чикләнми, дини реформаторлыкны да эченә ала (Заһидуллина, 2000, 207). Шулай итеп, XIX гасырда төп рольне уйнаган мәгърифәтчел, дини карашлар милли хис белән үрелеп китә (Нигматуллина, 1997, 105), динилек белән миллилекнең синтезы барлыкка килә (Мухаметшин, 2000, 169), өстенлек, әлбәттә, соңгысына бирелә. Бу күренешкә үз чорының рус галимнәре дә игътибар итә. Мәсәлән, Н.Ашмарин Казан татарлары әдәбиятына ясаган күзәтүендә әдәби фикерләүнең миллилеккә йөз белән борылуын билгели (Ашмарин, 1905, 5). Фәлсәфи фикер аны татарларның бу чорда милләт буларак оешып җитүе белән бәйләп аңлата (Общ. и филос. мысль нач. XX вв, 1990, 105).
Иҗтимагый яңарыш һәм үсеш идеяләре әдәбият, мәдәният,мәгариф өлкәләрендә үзгәреш, яңача сулыш кирәклеген аңлау белән бергә үрелә. Д.Заһидуллина XX йөз башында киң җәелгән милли хәрәкәтнең әдәби фикерне дә иҗтимагый фикер үсешен кабатларга мәҗбүр итүен күрсәтә. Шулай әдәбият милли хәрәкәт, халыкны яңа тормышка әйдәү идеясе белән бәйләнә, идеаль тормыш моделен төзеп, идеаль герой-тип тудырып, шушы максат ка ирешеп була дип санала (Заһидуллина, 2000, 194). “Бу чорда… идеал дигәндә үз чорының алдынгы кешесе — халык язмышын кайгыртуы, аның киләчәгенә ышануы белән матур кеше образы күздә тотыла» (Заһидуллина, 2000, 192).
Иҗтимагый тормышта барган үзгәрешләр идеалны сурәт-мәгърифәтчелек моделенең үзгәрүенә этәрә. XIX гасырның әхлак, тәрбия, аң-белем, искелеккә каршы көрәшне алга куйган,
шул юлда халыкны бәхетле итәргә, үстерергә омтылган, дини һәм дөньяви планда алдынгы карашлы ярымдини, ярымдөньяви идеалы җәмәгатьчелекне канәгатьләндерми башлый. Югарыда күрсәтелгән ике үзенчәлек — татар фәлсәфи, әдәби фикерендәге дөньявилыкка йөз белән борылу һәм милли фактор — XX йөз башында дөньяви идеал формалашуга, аңың характерына тирән йогынты ясый, чорның төп сыйфатларына таянып, без аны “милли идеал» дип атадык. Шушы шартларда тормыш юлында кыйбласын югалтканнарга үрнәк булырлык, милләтнең рухи ихтыяҗын канәгатьләндерерлек шәхесне идеал итү, эзләү һәм табу зарурияте туа, әдәби-эстетик фикердә чор таләпләренә җавап бирердәй идеаль шәхес мәсьәләсендә эзләнүләр башлана.
Г.Сәгъди XX йөз башы татар поэзиясендә милли һәм дини хиснең өстенлек алуын, хатын-кыз азатлыгы, кадимчелек һәм җәдитчелек, яңа милли мәдәният булдыру, милләткә хезмәт итү һәм азатлык идеяләренең калкулануын күрсәтә (Сәгъди, 1926, 192). Идеал да шушы сыйфатларны үзенә сеңдерә.
Агымдагы чорда «халыкка игелек күрсәтүче, аңа риясыз хезмәт итүче, милләтне үстерүдә көчен кызганмаган» (Яхин, 1994, 282), «тормыш ләззәтен милләткә хезмәттә күргән» (Мәрдәнов, 1999, 127), милләт үсеше, халык бәхете, хаклык өчен көрәшүче, кешенең фикри-рухи азатлыгын таләп итүче (Халит 1986, 12) шәхес, «…халык мәнфәгатьләре өчен иҗтимагый әһәмияте булган эшчәнлек» (Камал, 1992, 88) мактауларга лаек санала, миллилек геройга бәя бирүнең төп сыйфатына әйләнә (Нигматуллин, 1972, 183). Урта гасырда идеаль җәмгыять төзү гадел хөкемдар белән бәйләнсә, яңа чорда «бөтен катлаулар бәхетен яклап көрәшүче гуманист» (Общ. и филос. мысль нач. XX вв, 1990, 152) образы якты киләчәккә ирешү чарасы итеп карала. Шул чорның эстетик идеалын тасвирлап, А.Сайганов болай дип яза: «Этот герой прекрасен своей озабоченностью судьбами народа, верой в его будущее… Лучшие его черты — гражданственность, сознательный патриотизм, выражающиеся в преданности делу демократии, активной защите освободительных идей, национального прогресса, демократической солидарности народов» (Сайганов, 1982, 121). Г.Халит та чор идеалына шундый бәя бирә: «…литература подчеркнуто провозглашала идеал человека, интеллигента, художника, преданного народным интересам и демократическому движению…» (Халит, 1967, 13). Шул рәвешле, татар әдәбиятына патриотик рухлы милли идеал — «милләт хадиме», ягъни милләткә хезмәт итүче шәхес теорияләре үтеп керә.
Аның нигезен И.Гаспралы тәкъдим итә, соңрак бу фикерләр Г.Баруди тарафыннан үстерелә. «Шәхес өчен иң зур бәхет иленә хезмәт итү булса, «милләт хадиме» өчен ул — милләт бәхете өчен көрәшү», — дип яза ул (Хабутдинов, 1997, 36). 1907 нче елда Галимҗан Барудиның эшчәнлегенә 25 ел тулуга багышлап язылган «Дамелла Галимҗан әл-Баруди» хезмәтендә Й.Акчура да аңа игътибар итә. Шулай итеп, «XIX гасыр ахыры җәдитчелек фәлсәфи фикерендәге герой концепциясе XX йөз башында» җиңеп чыга (Хабутдинова, 1998, 29). Дөрес, биредә, ул еллардагы иҗтимагый, әдәби процессның үз эчке закончалыкларына бәйле рәвештә, авторның мәсьәләгә мәгърифәтчел ноктадан килүе күренә. Иҗтимагый фикер иясе «милләт хадиме»нең төп бурычын «милләтнең диндар, мөтәфәннин, күркәм холыклы, һөнәрле, куәтле булуыннан, вә һичбер җәһәт илә башка милләтләргә әһәмиятсез калмау»да (Акчура, 1997, 11) күрә. Аның фикеренчә, «милләт хадиме — милләт сулышы белән яшәүче рухи юлбашчы, бөтендөнья фикер үсешендәге яңалыкларны үз милләте файдасына хезмәт иттерүче» (Акчура, 1997, 11).
Милли идеал мәсьәләсе Г.Тукайны да битараф калдырмый, шуны күз унында тотып, ул «Хиссияте миллия» мәкаләсендә: “… Милләт образауный кешеләргә һәм халык файдасын һәртөрле үзенең, шәхси мәнафигыннан вә корсак файдаларыннан өстә тота торган, милләт файдасын күз өстендәге кашы дәрәҗәсендә гаҗиз тота торган милләт арысланнарына мохтаҗ», — дип язып чыга ( Тукай, 1976, 155).
Алга таба әлеге концепция Н.Хәлфин, Җ.Вәлиди, Г.Зәбирев хезмәтләрендә тагын да камилләшә, үз иҗтимагый, иҗади эшчәнлеге белән милләт бәхете өчен көрәшүче патриотик рухлы гуманист шәхес милләт хадиме, милләт идеалы буларак кабул ителә. Г. Зәбирев Г. Ибраһимовның «Яшь йөрәкләр» романына язган рецензиясендә милли идеалның татар әдәбиятындагы гына түгел, милләт үсешендәге әһәмиятен күрсәтеп: «Милли идеалы булмаган, бу идеал өчен тырышмаган милләтләр үләргә мәхкүмдер. Һәр яшь татарның зиһенендә милли идеал, татарлыкны өсткә чыгару фикере урнашмалы. Бар хәрәкәтендә милли йолдызны алдында тотып, ул йолдызның күрсәткән юлларындан гына йөрмәле. Милләтләр арасында хәят тартышуларында татарларның өстә калуларын теләгәнләргә, алдагы милләтләрнең артындан барып җитүен теләгәннәргә ялңыз бер чара бар. Ул: татар хисе миллисене мөкаддәс бер идеал итеп танудыр. Татарлар бу фикер тирәсендә берләшеп тырышсалар, мәңгелек бер милләт булып яшәрләр, бөтен дөнья аларга рәгыять итәр», — дип билгели (Зәбирев, 1913, 313.). Күренгәнчә, автор идеалны билгеләүдә милли хисне беренче шарт итеп куя һәм үрнәк шәхес — идеалны милләт үстерүдәге, туплаудагы бер үзәк дип саный.
XX йөз башы татар әдәбиятында дөньяви милли идеалның сәнгатьчә формалашу һәм камилләшүендә ике җирлекне аерырга мөмкин. Билгеле булганча, иҗтимагый фикер, сәяси шартлар үзгәрү белән яңа җәмгыятьнең мәдәни нигезен, идеологиясен эзләү башлана. Урта гасыр иҗтимагый, әдәби фикеренең бер үзенчәлеге булып илаһи сүзнең (бу очракта Коръәннең — Г.Н.) зур абруйга ия булуы тора. Дини идеология арткы планга күчеп, илаһи сүзнең әһәмияте кими барган чорда аның урынын «басма» (Мухаметшин, 2000, 160), иҗади сүз ала һәм дөньяви идеология, әдәби-эстетик, фәлсәфи фикернең төп коралына әйләнә. Шагыйрьлекне пәйгамбәр миссиясе белән тиңләп карау тенденциясе пантеистик юнәлештәге суфичылык әдәбиятыннан ук килә. Ю.Лотман XVIII гасыр рус әдәбиятында поэзия, шигъри сүзнең илаһи текстларга алмашка килүен һәм аларнын, функцияләрен үзләштерүен, илаһи сүзне халыкка җиткерүче пәйгамбәр урынын шагыйрь шәхесе алуын күрсәтә (Лотман, 1997, 122). Чыгыш белән дини саналган идеал дөньяви мәдәнияттә дә әһәмияте» җуймыйча, эчтәлеген саклый, «В ценностях и идеалах всегд присутствует момент, обнаруживающий их тесную связь с религией. Это момент веры, внутренней убежденности людей в правильности и незыблемости исповедуемых идеалов и ценностей», дип күрсәтә В.Шаповалов (Шаповалов, 1998, 190). Татар җирлегендә дә әдәби-эстетик фикер шул рәвешле секуляризация, сыйфат үзгәреше кичерә. Бу фикерләр Г.Ибраһимовның «Альбом мөнәсәбәте илә» мәкаләсендә; «Сәнгать — яңа заманның дине, бөек сәнгатькярләр ул диннең пәйгамбәрләредер» диюе белән да дәлилләнә (Ибраһимов, 1978, 200, 44).
Р. Ганиева XX йөз башында аурупалашу процессы барса да, төрки әдәбиятларның, шул исәптән, татар әдәбиятының да образлы фикерләүдә көнчыгыш ренессанс әдәбиятының гуманистик традицияләренә, эстетик принципларына тартылуын күрсәтә (Ганиева, 1992, 263). Е.Бертельс суфичылык фәлсәфәсен, поэзиясен өйрәнми торып, XX йөз башына кадәрге мөселман әдәбиятларын бәяләү мөмкин түгеллеген билгели (Бертельс, 1965, 54). Бу үзенчәлекләр идеал раслау юнәлешенә дә кагыла. Агымдагы чорда көнчыгыш суфичылык әдәбиятыннан кергән Камил инсан концепциясе (вәхдәт әл-вөдҗүд системасы) үзләштерелә, аның фәлсәфи нигезләре, функцияләре, образ-үзенчәлекләре дөньяви идеалны сурәтләүгә күчерелә, гармоник мөнәсәбәтләр алга куела, моңа исә иң әүвәл кеше күңеленең камиллеге аша ирешеп була дип санала. Ә.Мәхмүдов болай дип яза: «…выражая свой эстетический идеал в образе совершенного человека, татарские мыслители старались передать стремление своего героя разрушить старый мир и построить новое прекрасное общество» (Махмудов, 1989, 81). Шигърияткә гуманистик караш дәвам итә, аңа кешеләр арасында мәрхәмәт, кешелекле мөнәсәбәт урнаштыру максаты йөкләнә. Шагыйрь исә шул миссияне үтәргә килүче буларак күзаллана, ягъни дөньяви эчтәлектәге пәйгамбәрлек хасиятләрен үзенә беркетә. Шул рәвешле, Мөхәммәт пәйгамбәргә хас әхлакый кыйммәтләр, гуманистик сыйфатлар, мөселман дөньясын туплау кебек иҗтимагый бурычлар шагыйрь шәхесенең эчке дөньясын, рухын, милли юлбашчылык сыйфатларын ачуга юнәлдерелә, ягъни поэзиядә Тукай пәйгамбәр югарылыгына күтәрелә. Өстәвенә, бу ике шәхеснең тормышларында, язмышларында да аваздаш, охшаш яклар шактый табыла.
Милли идеал концепциясенең фәлсәфи һәм әдәби гәүдәләнешенә Ауропа әдәбиятының да тәэсире сизелә. Шушы чорда рус әдәбиятына үтеп кергән Ф.Ницшеның «сверхчеловек» теориясе дә идеал формалашуга йогынтысыз калмый. Рус галимнәренең хезмәтләреннән күренгәнчә, әлеге образга нигез итеп Иранда туган зароастризм диненең пәйгамбәре Заратустра алынган (Синеокая, 1999, 60). Ницше иҗади башлангычны әһәмиятле саный, кешенең рухи кыйммәте, яшәү мәгънәсе турында уйлана, «өстен кеше» — абсолютның — җәмгыять кануннарына буйсынып яшәүдән бигрәк, башкалар өчен әхлакый үрнәк булырга тиешлеген билгели.
Ницше хезмәтендә «Аурупа цивилизациясе күрмәгән яңа гений, яңа Кеше образын тудыра» (Белый, 1994, 178) һәм, мөгаен, бу ярыммифик шәхес рус символистларын, модернистларын шул ягы белән җәлеп итә дә: «сверхчеловек» кешедәге яшәү һәм иҗат көчен берләштергән, символлаштырган рухи идеал, үрнәк тип булып кабул ителә. Рус фикер ияләре Вяч.Иванов, Вл.Соловьев, Мережковскийлар тарафыннан “сверхчеловек” кешенең иң югары дәрәҗәсе итеп шәрехләнә.
Әдәби мәйданда бу образ бер үк вакытта үз халкына хезмәт итүче, аның бәхете, камил җәмгыять төзү өчен көрәшүче героик образ, ихтыярый көчле шәхес, гражданин (Синеокая, 1999, 72)
буларак та яши.
Шул чордагы татар әдәби фикеренең ихтыяҗларына җавап биргән теория татар әдипләрен дә кызыксындыра. Бу сыйфатлар милли идеалның әдәби чагылышында, гражданлык характерында билгеле урын ала. Г.Ибраһимов «Альбом мөнәсәбәте илә» мәкаләсендә «Заратустра» чагылдырган фикерләрне әдәбияттагы нәфислекнең иң югары камил дәрәҗәсе итеп карый (Ибраһимов, 1978, 197). Махсус чыганаклар яки тәрҗемә материал хәзергә табылмау сәбәпле, Ницшеның бу теориясе татар әдәби җирлегенә турыдан-туры үтеп кергән һәм «чиста» рәвештә чагылыш тапкан дия алмыйбыз. Ләкин агымдагы дәвер татар әдәбиятында дөньяви милли идеалның көнчыгыш һәм көнбатыш эстетик концепцияләре синтезы буларак формалашуы бәхәссез.
Җыеп әйткәндә, XX йөз башы татар иҗтимагый-фәлсәфи, әдәби-эстетик фикерендә халыкка игелеклелек, милләткә хезмәт итү, милләт бәхете өчен көрәшү кебек сыйфатлар калкытып куела һәм милли идеалны билгеләүдә төп бизмән ролен үти.
Әдәби гәүдәләнештә дини-суфичыл Камил инсан концепциясе һәм рус, аның аша Ауропа әдәбиятыннан кергән камил кеше теорияләре берләшә.
Шушы критерийлар ноктасыннан килеп, XX йөз башы әдәбиятында турыдан-туры татар милләтенә хезмәт итмәгән Л.Толстой, Әл-Мәгарри, Әхмәт Мидхәт кебек әдипләр милләтнең рухи идеалына әйләнә һәм Г.Тукай, С.Рәмиев, С.Сүнчәләй иҗатларында чагылыш таба. «Дини идеологиягә каршы көрәшкән, күп кенә фәлсәфи хезмәтләре белән билгеле» (Нигматуллина, 1970, 95) Әл-Мәгарри һәм Л.Толстой образларында әдипләр, «яхшылык һәм матурлыкны, эстетика һәм әхлакны берләштергән идеал күрәләр» (Кадыров, 1995, 5). Халыкка мәхәббәтләре, явызлык, хаксызлыкка каршы нәфрәт белән тулы эшчәнлекләре, гуманистик сыйфатлары аларны шул чор тудырган идеал итеп тану өчен төп сәбәп булып тора. Әкренләп әдипләр идеалны татар тормышыннан, милли җирлектән эзли башлыйлар, шул рәвешле XX йөз башы татар әдәбиятында дөньяви милли идеал булып Ш.Мәрҗани, Х.Ямашев, Г.Тукай, Г.Исхакый образлары күтәрелә. Иң югары биеклеккә, әлбәттә, Тукай ирешә.
Г.Тукай әдәби мәйданга милли уяну, күтәрелеш чорында килә һәм бөтен иҗаты буена шул идеягә тугрылыклы кала, гомерен милләткә хезмәткә багышлый. Шагыйрьнең популярлык сәбәпләре аның замандашларын да уйлануга этәрә, алар әледән-әле шул сорауга җавап эзлиләр. Билгеле булганча, Тукай иҗатының төп сыйфатлары — халыкчанлык, халыкчылык һәм миллилек (Гыйлаҗев, 2000, 126). Чордашларыннан Ф.Әмирхан, Җ.Вәлиди, Г.Исхакый кебек әдип, тәнкыйтьчеләр аның серен нәкъ менә шул сыйфатларга бәйлиләр. Миллилекне бу чорда «милли әхлак кагыйдәләрен күз алдында тотып язуда, милли идеяне үткәрүдә» (Заһидуллина, 2001, 209) күрсәләр, халыкчылык төшенчәсен «идея байлыгы, идеалы күпчелекне эченә алган халык мәнфәгатенә хезмәт итү» (Исхакый, 1992, 83), «гавам мәнфәгатен алга кую, фәнне, сәнгатьне гавамлаттырырга хезмәт итү» (Вәлиди, 1915, 3, 12) буларак аңлыйлар. Тукайның милли идеалга әверелүендә, безнең карашыбызча, төп ике сәбәпне аерып чыгарырга мөмкин. Беренчедән, әдипнең иҗаты милли идея белән сугарылган һәм чор таләпләренә җавап бирердәй әдәби мирас була, публицистик, иҗтимагый эшчәнлеге дә шул юнәлештә алып барыла. Икенчедән, ул гади халык мәнфәгатьләрен кайгыртып, дөньяви уйлар белән яши, иҗатыңдагы халык тормышы, яшәү-көнкүреше, көрәше белән бәйле мотивлар, халыкчылык идеяләре аны халыкка якынайта. «Тукай үз лирик герое аша замандашларының иң әһәмиятле уй-теләкләрен һәм тойгы-кичерешләрен чагылдыруга ирешә… Шуңа күрә алдынгы замандашларының Тукай шәхси язмышында да, аның лирик героенда да үзләренә күп якынлык, теләктәшлек, уртаклык табулары бик табигый һәм аңлаешлы» (Халит, 1979, 86).
Агымдагы чорда поэтик эзләнүләр ике яклы төс ала: бер яктан Тукайны идеаллаштырсалар, икенче яктан шагыйрь үзе идеал табарга омтылып яши. Үз чорының үрнәк өлге-шәхесен эзләү Тукай ижатында киң урын ала, татар халкын караңгылык, милли изүдән коткарырга, азатлык, милли бәйсезлеккә ирешүгә омтылган әдип гомере буе идеал барлый. «Шагыйрьләр Русия естенә ябырылырга торган дәһшәтне алдан күргән» (Бердяев, 1991, 164) бер заманда Тукай өчен аның әһәмияте зур була. Җ.Вәлиди шагыйрьнең «Нур» газетасының 1905 нче ел 11 нче гыйнвар санында басылган Әхмәт Байтирәковка мәдхиясен шушы юнәлештәге беренче тәҗрибәләреннән саный. Бу әсәр, Җ.Вәлиди сүзләре белән әйткәндә, «Тукаевның киткән саен кинәнмәктә булган шигъри куәтенең нинди кечкенә бер ноктадан башланганлыгын күрсәтү җәһәтеннән мөһим вә характерный» (Вәлиди, 1960, 261). Әсәр мөгаллим Әхмәтсафа әфәндегә багышлап язылган. Автор каләмен «турылык көзгесе» итеп, гомерен милләт өчен хезмәткә багышлаган әдип-мөгаллимне югары күтәрә, «пылау һәм бәлеш ашар» өчен яшәгән ишаннарга каршы куеп, шушы контрастлыкта аның олылыгын дәлилли:
«Мондый әдипләр күбәйсә, сынар иман тешләре,
Теш сынгач онытылыр пылау һәм бәлешләре,
Ишан да милләт ди башлар, утка ягып тәсбихен…
(Вәлиди, 1960, 262)
Билгеле, өйрәнчек Тукайның бу әсәрендә әле «мәгънәви ярлылык бөтен куәтилә күренеп тора», мәдхиянең сәнгатьчә эшләнеше йомшак.
Шагыйрьнең «Хөрмәтле Хөсәен ядкяре» дә — идеал эзләү юнәлешендәге әсәрләрдән. Ямашевның үлеме уңае белән язылган, «күтәренке романтик пафос белән сугарылган» (Ганиева, 1987, 7) шигырендә автор халкы һәм туган Ватанына тугрылыклы хезмәт итеп, шул юлда җанын фида кылган якты шәхес образын тудыра, аның татар халкына, милләтенә багышлаган эшчәнлегенә соклана:
Ул көрәште һәм язып эшкә җәза бирде көлеп,
Үткен акълы шул көрәшкә пакъ көмештән юл булып.
Ул көрәште, язда елмайган кояш төсле бәләнд:
Карны-бозны ул ничек эртә көлеп һәм нур коеп.
(Тукай, 1996, 154)
М.Мәһдиев: «Бу шигыре белән Тукай татар әдәбиятына беренче тапкыр большевик образын алып керде», — дигән карашта тора (Магдеев, 1990, 128). Билгеле булганча, большевикларның программасы нигезендә көрәш, милләтне ике — байлар һәм ярлылар катлавына аеру һәм беренчесенә тискәре караш, кискен нәфрәт хисе ята. Әмма Тукайның Ямашевы өчен:
Көчле, көчсез, ярлы, бай булды һаман да бер аңар;
Һәр карашта ул иде чын «керлегеннән гөл тамар».
(Тукай, 1996, 154)
Тукай үз идеалына милләтнең бердәмлеге, үзара дуслык-туганлык, ягъни гуманистик позициядән якын килеп, әхлакый сыйфатларын югары күтәрә. Автор большевик образына иҗтимагый түгел, рухи бәя бирә, «заман тудырган халык героеннан» (Халит, 1986, 142) бигрәк, үз аңында формалашкан милли җанлы, күңеле саф, үз идеяләренә тугрылыклы идеалны сурәтли. «Мин Хөсәен мәрхүмне тәкъдир вә ихтирам итәм һәм аны бик сагынам, — дип искә ала Тукай үзе дә Петербургта сәяхәте вакытында. — Мин үзем социалист түгелмен, шуның өчен дә ул мәсләктәге кешеләр хакында артык сүз сөйли алмыйм. Фәкать һәркем үз мәсләген гүзәл аңлап, чыннан халкына, ватанга хезмәт итсен иде» (Әхмәтҗанов, 1976, 168),
Тукай ислам фәлсәфәсеннән, К.Галинең «Кыйссаи Йосыф»ыннан килгән, социаль һәм матди хәленнән бәйсез рәвештә, бөтен кешеләрнең тигезлеге турындагы гуманистик, дини идеяне чорга аваздаш дәвам итә, тугрылык, гаделлек кебек әхлакый кыйммәтләрне алга сөрә. Моннан тыш, әсәрдә матди байлык, шәхси милекне кире кагып, рухи камиллекне алга куйган толстойчылык мотивлары да үзен сиздерә. Шагыйрь халыкның бәхет-сәгадәт, якты киләчәккә инкыйлабын юл белән түгел, эволюцион, рухи үсеш ярдәмендә барырга тиешлеген билгели һәм идеалны шул юлда маяк ясый, Ямашев җирдәге яшәешне үзгәртергә сәләтле булып гәүдәләнә (Махмудов, 1989, 81). М.Гайнуллин фикеренчә, ул шагыйрь иҗатындагы барлык идеал образларның үзәген тәшкил итә (Гайнуллин, 1983, 111).
Тукай Ямашевны әүлиягә тиңли. Әүлия, гадәттә, мифлашкан төшенчә булып йөри, ул башкаларга ярдәмчел, риясыз, саф күңелле кешегә әйтелә (Җәләлиева, 1996, 3), суфичылык әдәбиятында исә Аллага якын торучы, ислам диненә чын күңелдән бирелгән изге кеше әүлия сыйфатында сурәтләнә, «ул шул ук инсануль-камил» (Сибгатуллина, 1998, 59). Шагыйрь героена шушы рухи сыйфатларны күчерә: үз милләтенә бирелеп хезмәт иткән изге күңелле Ямашев әүлиягә тиңләнә, «тормыш пычрагын гәүһәр кеби вөҗдан белән» үткән шәхеснең, күңел пакьлегенә басым ясала, X.Ямашев камил кеше югарылыгына күтәрелә. Г.Ибраһимовның «бөек сәнгатькярләр шул диннең пәйгамбәрләредер» дигән фикере биредә милли тормышка күчерелеп, үзенчәлекле раслана. Г.Халит аңа пәйгамбәр сыйфатлары хас дип саный: «От классической фигуры поэта-пророка, во многом абстрактно-романтической, условной, Тукай шел к образу более реального, земного пророка в его историческом и гуманистическом облике… Еще яснее Тукай раскрыл их я образах Толстого, Х.Ямашева, Ш.Марджани. В деятельности всех этих рсальных, исторических личностей поэт видит благородный подвиг во имя народа, что кажется ему их пророческим призванием» (Халит, 1990, 178).
Әмма милләтнең шушы аклык, яхшылыкны күрмәве лирик затны төшенке хисләргә китерә:
Күрмәде гали, табигый, буш куыклар атмагач,
Һәм кәмиттә бер батыр да җирдә егълып ятмагач.
Бармыни бездә гомумән чын кеше кадерен белү?!
Без аны кайдан белик, мискин үлеп аңлатмагач?!
(Тукай, 1996, 154)
Бу, бер яктан, хәсрәт хисенең дәрәҗәсен билгеләсә, икенче яктан милләткә хас кире сыйфат буларак карала, ягъни милләтнең үзенә дә бәя бирү ролен үти. Без бөекләрне, чын кешеләрне таный һәм кадерли белмибез, бездә кеше кадере юк, ди автор һәм аны милләт артталыгының бер сәбәбе итеп күрсәтә. Шигырьнең бу үзенчәлекле идеясе — XIX гасыр татар әдәбиятының идеал эзләү юнәлешендә язылган әсәрләрдән аермасы. XIX гасырдан башланган төп мәгънәне, асыл сыйфатларны символлар аша чагылдыру бу чорда идеалны сурәтләүнең үзенчәлекле алымына әйләнә. Тукай да әдәби тасвирда диңгез, йолдыз, әүлия кебек суфичылыкка хас образлар куллануны дәвам итә. Гомумән, Х.Миңнегулов билгеләп үткәнчә, «шагыйрь әсәрләрендә суфичылыкның теге яки бу дәрәҗәдә гәүдәләнеше – табигый хәл» (Миңнегулов, 1997, 60).
1913 нче елда Тукай кабат Ш.Мәрҗани образына әйләнеп кайта. Мәгълүм булганча, 1915 нче елда, 100 еллык юбилее уңаеннан, Ш.Мәрҗани турында истәлекләр һәм мәкаләләр җыентыгы басыла. Китапның беренче битләрендә үк «милләт хадиме» образы тудырыла.
Җир йөзендә яшәгән Адәм балаларының үз милли мәдәниятләре үсешенә хезмәт итүе, шул юнәлештә үзеннән соңгы буыннарга зур мирас калдыруы билгеләп үтелә. Мәрҗанинең дини, мәгърифәтчел яңалыклар алып килүенә игътибар ителә, бөтендөнья фән үсеше казанышларын, алдынгы фикер ияләренең гуманистик һәм фәлсәфи карашларын милләткә хезмәт иттергән, кыю фикерләргә бай иҗади мирасы белән татар халкын яңа юлга алып чыккан Мәрҗани татар Яңарыш хәрәкәтен нигезләүче буларак бәяләнә. (Мәрҗани, 1915, 5). Бу фикерләр «Шиһаб хәзрәт» шигырендә Тукай тарафыннан 1913 нче елда ук үткәрелә.
Г.Тукай Мәрҗанинең дин өлкәсендәге киләчәккә яңа сукмаклар сызуын милли азатлыкка ирешүдә беренче баскыч итеп күрә:
Кемнән алдың дин фикрендә истикълялне?
Кем ташытты ушбу бәхет, бу Икъбалне?
Ничек өздек «уйлауда да» коллык җебен? –
«Хәзрәт»тән ул безгә мирас булып калды
(Тукай, 1996, 170).
Автор аның дини һәм мәгърифәтчел карашларын уңышлы саный. Үз халкына бирелеп, тырышып хезмәт иткән, милләт алдындагы бурычын тугрылыклы үтәгән зат киләчәккә якты ышаныч, өмет белән яши һәм халкын да үзе белән әйдәп алып бара. Мәрҗани кебек бөек шәхесләрнең яшәү мәгънәсе шуннан гыйбарәт, XIX гасыр татар шигъриятендә төп мотивлардан булган шәхеснең дини, мәгърифәтчел әшчәнлеген мактау, камил акылына соклану, Мәрҗани алып килгән дини яңалыкларны шуның үткәндәге капма-каршысы, надан муллаларның белемсезлеге белән контрастлыкта сурәтләү Тукай иҗатында да дәвам иттерелә. Әмма шагыйрь әсәрендә әлеге төшенчәләр тарихи вәзгыять, милли җирлек белән керешә. Элгәреләре иҗатында Мәрҗани дин галиме, рухи чиста мөселман буларак яктыртылса, Тукай аны иҗтимагый фикер иясе, «уйлауда коллык җебен өзгән» зат, хор фикерләүгә, ул чорның бер таләбе булган, сүз иреген нигезләүче, халыкны мәгариф, мәгърифәт юлына алып чыгучы шәхес итеп бирә, дини әшчәнлеген дә милли позициядән бәяли. Шагыйрь Х.Ямашевның әхлакый сыйфатларына басым ясаса, Мәрҗани шәхесенә социаль, иҗтимагый яктан бәя бирә. Әнә шулай XIX гасырның ярымдини, ярымдөньяви идеалы Тукай иҗатында дөньяви төс ала.
Г.Тукай гомере буена Г.Исхакый шәхесенә һом иҗатына сокланып яши, алар һәрдаим бер-берсенә рухи терәк булып торалар. Күрешеп-сөйләшеп, очрашып яшәмәсәләр дә, алар арасында рухи дуслык хөкем сөрә. Тукай вафатыннан соң Исхакый аңа багышлап «Тукай мәхәббәте» (1914), «Милли фаҗига» (1914), «Тукай мәрхүм» (1915), «Мәрхүм Тукай» (1916) кебек мәкаләләр яза. «Тукай — безнең киләчәктә татар әдәбиятына салына торган таза бер нигеземез. Мәрхүм Тукайның милли кыйммәте аның шагыйрь — милли шагыйрь булуындадыр»,— дип бәяли әдип аны (Исхакый, 1992, 83). Миллилекне ул «матбугатның куәтен, көчен, ирлеген, балалыгын, пакьлеген, пычраклыгын күрсәтә торган үлчәү» дип карый (Исхакый, 1992, 83).
Тукай да үз иҗат дәверендә Г.Исхакыйга берничә шигырен багышлый. «Кем ул?», «Даһигә» шигырьләрендә ул Исхакыйның эшчәнлегенә югары бәя бирә. «Даһигә» шигырендә Тукай «милли-колониаль изүдән кара төнгә әверелгән татар дөньясын идеал уты белән яктыртырга теләгән» (Ганиева, 1998, 6, 25) Г.Исхакыйны даһи дип атый. Г.Халит аңа мондый бәя бирә: «Тукаевский герой — проповедник идеала долга перед народом и страной, идеала нравственной ответственности современника перед будущими поколениями» (Халит, 1990, 111).
Тукайның гомер ахырында Г.Исхакыйга багышлап язган «Мөхәрриргә» шигыре шушы юнәлештә барган эзләнүләренең нәтиҗәсе буларак дөнья күрә, биредә шагыйрьнең милли идеал хакындагы үзенчәлекле, төпле фәлсәфи уй-фикерләре тупланып бирелә. Тукай әсәрендә Исхакый «пакь вә чын» сүз иясе, сурәт ясаучы, олы дан иясе, милләтпәрвәр шәхес буларак күренә. Шигырьдә чагылган борчу хисенә «яшь көтү кебек аерылып, карт бүре күк, аерым-аерым оя корган» халыкның «чупансыз», көтүчесез, ягъни җитәкчесез калуы сәбәп булып килә. Тукай Исхакыйны 1905-1907 нче еллардагы инкыйлаб чорында демократик идеаллар белән рухланып йөреп тә, соңыннан шул юлдан читләшеп, үзара ызгышып яшәүгә күчкән «зыялылар» белән контрастлыкта сурәтли һәм үз идеяләренә тугрылыклы калган, «бер карашы иң шома ялганчыны сүздән тыйган» әдипне татар халкының рухи юлбашчысы, милли идеалы итеп куя.
Җанлырак тормыш та бетте, шанлырак бер эш тә юк,
Бер-берен чәйни Бишенче елдагы күп әүлия.
Алты ел торды чупансыз, айрылышты яшь көтү;
Карт бүре күк, бары корган айрым-айрым бер оя.
«Ул Гомәрдән курка шәйтаннар», дигән төсле рәсүл,
Бер карашың иң шома ялганчыны сүздән тыя…
(Тукай, 1996, 174)
Әнә шулай Тукай милләт язмышын илнең сәяси җитәкчелегенә түгел, рухи идеаллар идарәсенә бәйли, шуның үрнәгендә яшәгәндә генә «тормыш та җанлы, шанлы» булуын дәлилли. Шагыйрь татар халкының бәхетен милли бердәмлектә күрә, милләт бәхеткә ирешсен өчен рус, татар бердәм яшәргә, моның өчен исә халыкны җыеп, туйлап торучы, киләчәген билгеләүче идеалы, рухи җитәкчесе булырга тиешлеген билгели, милли үсешкә ирешүдә үз артыннан ияртер үрнәк кирәклеген искәртә һәм аны Г.Исхакый исеме белән бәйли. Бу — Тукайның идеалга куйган таләбе. Шагыйрь әдипне Мөхәммәд пәйгамбәрнең варисы Гомәргә тиңли. Гомәр — Мөхәммәд пәйгамбәр вафатыннан соң Гарәп хәлифәтенең чикләрен киңәйтү, халыкны туплау өчен күп хезмәт куйган кеше. Мөселман әдәбиятыннан кергән әлеге образның эчтәлеге яңа яңгыраш алып, үз халкын бербөтен итеп туплап торучы Исхакый шәхесенә күчерелә.
Тукайның идеал эзләп язылган әсәрләре XIX гасыр шигъри үрнәкләреннән шактый аерыла. Әлеге шигырьләре белән ул әдәби мәйданга яңа юнәлештәге әсәр үрнәген алып керә. XX йөз башы — татар әдәбияты тарихында кискен сыйфат үзгәрешләре белән билгеле чор, әдәби күренешләрнең югары үсеше нәкъ шундый борылыш вакытларында күзәтелә. Иҗтимагый-фәлсәфи, әдәби фикердәге яңарыш яңа тип идеал эзләп язылган шигырьләрнең тууы өчен дә уңай җирлек әзерли. Нигездә Г.Тукай үзләштергән һәм тәкъдим иткән әлеге калып, дөньяви идеалны әдәбиятта чагылдыруның төп нигез принциплары үзеннән соңгы шагыйрьләр иҗатында Тукайның үз шәхесен сурәтләүдә өлге итеп алына.
Димәк, Тукай татар әдәбиятында бу юнәлешнең дә нигез салучысы булган, дияргә нигез бар.
Шул рәвешле, XX йөз башында әдәби мәйданга, урта гасыр мөселман һәм XIX гасыр традицияләре дәвам иткән хәлдә, рус, көнбатыш фәлсәфәсенең эстетик фикерләре белән баетылган, чорга аваздаш яңа дөньяви идеал (без аны милли идеал дип атадык — Г. Н.) килә. Алдагы чорларда чагылган мотивлар XX йөз башы шигъриятендә, нигездә, Г.Тукай иҗатында үстерелә, камилләштерелә, шагыйрь урта һәм XIX гасырдан килгән шигъри эчтәлек, сәнгати якны нигез итеп алып, аны тагын да баета, билгеле бер кануннар кысасына кертә, дөньяви идеалны әдәбиятта чагылдыруның нигез принципларын эшли. Агымдагы дәвер шигъриятендә идеалга дөньяви, милли күзлектән, чорның идея-эстетик үсеш ноктасыннан чыгып бәя бирелә, ягъни милләтне үстерүгә керткән гыйльми, мәдәни, иҗтимагый эшчәнлеге төп бизмән итеп куела. Әхлакый яктан исә игелеклелек, изгелек, күңел аклыгы, әхлакый чисталык, гомумтигезлек идеяләре кебек Камил инсан өйрәтүенең гуманистик таләпләре дәвам иттерелә. Сәнгатьчә фикерләүдә суфичылыктан килгән образ-символлар кулланыла, Аллага, пәйгамбәргә мәхәббәтне белдерү үзенчәлекләре һәм образлар системасы, сыйфат үзгәреше кичереп, дөньяви милли идеалга булган мәхәббәтне чагылдыру, аңа бәя бирү чарасына әйләнә.
1.3. XX йөз башы татар шагыйрьләре иҗатында Тукай.
Тукай образы татар шигъриятенә замандашлары иҗатында килеп керә. XX йөз баягы милли поэзиядә татар халкының мәдәни һәм рухи күтәрелешенә, сүз сәнгате үсешенә зур тәэсир ясаган Тукай шигъриятенең, шәхесенең бөеклеген аңлап, аның иҗади һәм шәхси югарылыгының төрле якларын яктырткан әсәрләр шактый языла.
Шагыйрьнең вакытсыз үлеме бу процессны тагын да тизләтә. Аның вафаты татарлар тарафыннан зур югалту буларак кабул ителә. «Тукаевка тәгъзия язылмаган бер генә номер татар гәзите чыкканы юк диярлек. Газет номеры саен дистә-дистә имзалар тулып ята. Исемнәре, җисемнәре моңар кадәр билгесез булган йөзләп-йөзләп татарлар үзләренең тәәссефләрен (кайгыларын — Г.Н.) матбугат аркылы халык белән уртаклашырга ашыгалар. Матбугатта тәэссеф изхар итүчеләр йөзләп саналгач, тәәссефләрен эчләренә йотып калучылар, әлбәттә, меңләп саналырга тиеш», — дип яза Гали Рәхим (Рәхим, 1960, 233). Үлеменнән соң ук Тукай турында истәлекләр язу, аларны җыю эше кузгатыла. «Йолдыз» газетасы язмаларыннан күренгәнчә, «Кырлайдан Кушлавычка алып кайтып, Җаекка озаткан агасы Бәдретдин Хисаметдинов» Тукайның балачагыннан башлап, Җаек елларын да керткән өлешен язарга алына (Йолдыз, 1913, 978). Тукайга багышланган шигърият менә шушы шартларда киң мәйданга чыга, шагыйрьгә багышлап, илледән артык шигырь иҗат ителә.
Идея-эчтәлек, тема яссылыгыннан караганда, образны яктырту һәм бәяләүдә әдипләрнең карашы өч юнәлешкә аерыла; Тукайның шагыйрьлегенә, иҗтимагый эшчәнлегенә һәм әхлакый бөтенлегенә бәя. Гасыр башы татар шагыйрьләренең Тукай шәхесен әдәбиятта чагылдыру принципларын һәм тәҗрибәләрен өйрәнү барышында шушы бүленеш тигез итеп алынды.
Мәгълүм булганча, XX йөз башы татар матур әдәбиятында, әдәби-эстетик фикерендә «шагыйрь һәм шагыйрьлек» темасы киң, гәүдәләнеш таба, «шагыйрь һәм заман, шагыйрь һәм ирек, шагыйрь һәм халык темалары» (Халит, 1986, 123) зур урын тота. Тукай шәхесен үзәктә тоткан шигырьләрдә дә шагыйрь, шагыйрьлек сыйфатлары, иҗади кыйммәтләр кебек мәсьәләләр үзәк мотивларга әверелә.
Тукай поэзиясендә дә шагыйрь образы, аның җирдәге миссиясе, максаты кебек мәсьәләләр күтәрелә. Иҗатының башлангыч чорында ук язылган «Пушкинә», «И, каләм», «Бер татар шагыйренең сүзләре» шигырьләрендә ул шагыйрьне иң әүвәл халык белән бәйләнештә күрергә омтыла. Аның фикеренчә, шагыйрь туры сүзе, таланты, иҗаты белән халкына хезмәт итәргә, аны киләчәккә алып барырга, яктылык, матурлыкка ышаныч уятырга, милләт идеаллары өчен көрәшергә тиеш. Тукайның шагыйрь образына карашы үсешеп Г.Халит түбәндәгечә аңлата: «Эта эволюция началась с иллюзией о поэте, претендующем на роль избранной личности, осененной божественной благодатью, затем постепенно стал различаться образ поэта, воспевающего земную жизнь» (Халит, 1990, 168). Иҗади үсеш юлында А.Пушкин, Ю.Лермонтов кебек шагыйрьләрне маяк иткән Тукай үзе исән чагында ук татар әдипләре өчен сәнгати үрнәккә, остазга әйләнә.
1910 нчы еллар татар поэзиясендә шагыйрь һәм шагыйрьлек темаларының характерлы гәүдәләнеше пәйгамбәр — шагыйрь образында күренә. Аның төп мәгънәсе — шагыйрьлекне җир өстенә, кешеләр арасына якты мөнәсәбәтләр урнаштыру, изге теләкләр тарату өчен җибәрелгән гуманистик максат итеп раслаудан (Т. Ә. Т., 3-т., 1986, 130) һәм шәхеснең әхлакый кыйммәтен ачудан гыйбарәт. XX йөз башы лирикасында бу фикер Л.Толстой, А.Пушкин образлары мисалында ачык чагыла. Пәйгамбәр образы Тукайның үз иҗатында да билгеле урын тота. Аның пәйгамбәре өчен реаль җирлек, халык тормышы белән бәйләнеш хас. Өйрәнелүче юнәлештә пәйгамбәр-шагыйрь образы Тукайга нисбәтле дәвам иттерелә: унынчы еллардан татар поэзиясендә аны пәйгамбәр белән бәйләнештә сурәтләү тенденциясе урнаша. Бу күренеш нигез-чыганаклары белән мөселман фәлсәфәсенә, суфичылык әдәбиятына тоташа.
Югарыда күрсәтелгәнчә, суфичылык әдәбиятында Ибн Гарәби тарафыннан камил инсан өйрәтүе гамәлгә кереп, нигезенә антропологик тәгълимат салына, камил югарылыкка ирешүнең антологик, космологик, гностик баскычлары эшләнә. «Билгеле ки, суфичылык тәгълиматы, антропологик тәгълимат буларак, кешене галәм үзәге һәм бөтен яшәешнең көче дип саный. Хакыйкатьне аңлау югарылыгына акыл ияләре генә күтәрелә ала» (Саяпова, 1996, 166), пәйгамбәр һәм изгеләр шушы баскычта карала (Степанянц, 1987, 27). Аларның дөньяны аңлау рәвеше, сүз-фикер-гамәлләре «камил инсан» өйрәтүенең үзәген тәшкил итә. Мөхәммәд пәйгамбәр шәхесе һәм сүзе хакыйкать дип кабул ителә. Икенчедән, суфичылык тәгълиматында мәхәббәт берләшүне күздә тота, максат итә һәм мистик төс ала (Пригарина, 1983, 96). Тукайга багышланган поэзиядә дә, шагыйрьгә мәхәббәт татар дөньясын берләштерүче көч буларак аңлана.
Ибн Гарәби дөньядагы һәр күренешне Аллаһ сүзе, изге китап белән бәйли һәм Мөхәммәд пәйгамбәрне Коръән белән тигезләп, икесен бер югарылыкка куя, ягъни аның күзаллавында Абсолют көч (Аллаһ) белән пәйгамбәр кушыла (Ибрагим, 1991, 68). С.Сүнчәләйнең «Азай» (1912) шигыренең нигезендә шушы фәлсәфә ята.
Сүнчәләй иҗатын өйрәнгән Р.Мусабекова азан символик образын «Яңа таң»ны хәбәр итүче, рухи коллыктан, торгынлыктан уятучы» (Мусабекова, 2001, 38) буларак шәрехли, ягъни инкыйлабын мәгънә алга чыгарыла. Без исә аның субъектив эчтәлегенә игътибар итәрбез.
Автор «Азан» шигырендә «Тукайның һәр сүзен кәләм, бөтен иҗатын «татар халкын — баен, ярлы гавамын, мулласын» йокыдан уятучы, «таң атуын хәбәр итүче» азан белән тиңләштереп, шагыйрьне Аллаһ югарылыгына күтәрә, ягъни Алла – Кеше, кеше — Алла кебек суфыичылык мотивы тудырыла:
Бер гаҗәпләнсен кояш, таң, җен, фәрештә, җир, адәм,
Бар да торсын, мактасын тәңрен, яраткан Алласын!
Биредә «камил инсан» өйрәтүенең әйләнмә (круга кругов) образы кулланылышка керә һәм сурәт тудыруның үзенчәлекле алымына әйләнә. «Пәйгамбәрлек түгәрәкне хасил итә, — дип карала суфичылык әдәбиятында, — Мөхәммәд пәйгамбәр үзәк бер нокта булып, башка пәйгамбәрләр түгәрәкнең кырый нокталарын тәшкил итәләр, әнә шулай әйләнмә хасил була» (Ибрагим, 1991, 68). С.Сүнчәләй дә тирә-якны «кояш, таң, җен, фәрештә, җир, адәмнәргә» тиңләштереп, үзгә бер дөньяны тудыра һәм Тукайны шуның үзәгенә куеп, Аллаһ, тәңре югарылыгына күтәрә. «Илаһилык, мәңгелек, чиксезлек, галәмилек, берлек-бергәлек, тәртип-канун, иман, вөҗдан» (Гыйльманов, 1999, 150) мәгънәләрендә яшәп килүче Аллаһ, тәңре символы «Азан» шигырендә «милләт, шигърият символы, милләт умырткасы» буларак төгәлләшә. Димәк, Тукай шигъриятне һәм милләтне яшәтүче, алга әйдәүче үзәк бер көчкә әверелеп, милли рухлы иҗаты шуңа ирешүдә төп корал хезмәтен үти.
«Шагыйрьгә» шигырендә С.Сүнчәләй Тукай шигырьләрен вәхи, Алладан иңгән кәләмнәр белән чагыштыра һәм шәхесен Аллаһ кәләмнәрен Җир кешеләренә тапшырып, халыкны сабырлыкка өндәүче изге пәйгамбәр дәрәҗәсендә сурәтли:
Әй, шагыйрь! Белсәң иде, нинди синең кадерең бөек!
Син Ходаның илчесе — һәм җырларың вәхи кеби!
Х.Габидовның фәлсәфи рухта язылган «Нигә бу шәмнәр сүнә» шигырендә Тукай образы суфичылык әдәбиятында еш кулланылган шәм символы аша ачыла. Үзенчәлекле образлар системасы ярдәмендә шагыйрь татар милләтенең торышын да күрсәтә, шагыйрь һәм милләт язмышын илаһи бердәмлектә сурәтләргә омтыла. Шигырь кыска, ләкин суфичылык әдәбиятыннан килгән традицион образ-символларга салынган мәгънә, фикер тирәнлеге белән гаять катлаулы.
Куркыныч… җан калтырый… золмәт каплаган…
Сизенә рух… әрни йөрәк… Мескенне залим таптаган
строфасы шигырьгә хәсрәт хисен алып керә. Диңгез шаулый, бөтен дөнья төтенгә күмелгән, куркыныч өннәр чыгарып, ил корабы ыңгыраша. Халыкның тормышын, аны авырлык, газап-михнәт, наданлыкта яшәткән иҗтимагый-сәяси тәртипләрне символлаштырган диңгез образы автор фәлсәфи кыйбласының нигезен тәшкил итә. Җаннарны сыкратып, ил корабы әнә шул диңгезгә баткан, йотылган. Традицион мәгънәдә кораб — трагик язмыш, ялгызлык, тормыш диңгезенә салынган кеше язмышы белән берлектә карала (Нигматуллина, 1997, 119). Биредә ул гомумиләштерелгән эчтәлек ала: кораб образына наданлык, изелүдә яшәгән халык язмышы, милли вәзгыять мәгънәсе салына. Гомумән, бу чор лирикасында ул бату, йотылу куркынычы буларак карала һәм аның котылуы өчен кирәк булган корбан борынгы риваятьләрдән алына. Халыктагы ышанулар буенча, бата башлаган корабтан бер җанны диңгезгә ташлау котылу китерә, дип уйланыла. Күренә ки, шигырьгә шушы мотив үтеп керә: «диңгезгә бер ялгызы киткән» кеше корабны коткару өчен кирәкле корбан булып аңлашыла. «Диңгезгә киткән кеше» белән милләт язмышы бергә кушылып, Тукай гомеренең милләт язмышыннан аерылгысызлыгы ассызыклана: аның үз милләте күгендә «караңгы төн» бетәчәген өмет итеп, «якты көн»гә омтылган җаны сызлана, милләтенең киләчәк бәхете хакына, халкын коткару өчен җанын бирә. Диңгезгә берәм берәм киткән ялгыз кешеләр — Тукай кебек даһи затлар:
Мәрхәмәт! Шәфкать!.. Ярабби!.. Кызганыч өннәр чыга!
Бу караңгы төн үтеп, безгә качан көннәр чыга? — дип, Мөгаллимнәр горуһы сызлана, җаннан бизә,
«Коткарам!» дип милләтен, михнәт күрә, дөнья гизә.
Җан атып, корбан булып шанлы мөгаллимнәр үлә…
Алар китү белән «гөл-чәчәкләр шиңгән, бакчада ямь калмаган». Камил инсанның вазифасы дөрес яшәеше аркылы халыкны җыйнап, туплап торуда һәм кешелекне үз артыннан ияртүдә дип аңлана, кешеләрнең идеалга омтылып яшәве исә Җирдәге камиллекнең, гармониянең, матурлыкның төп чыганагы буларак кабул ителә. Тукайның — Камил инсанның — дөньядан китүеннән соң, «бакчада ямьнең калмавы» шул фәлсәфә белән керешеп китә. Суфичылыктан килгән образ-сурәтләр, дөньяви эчтәлек алып, даһилар вафатыннан соңгы милләт тормышын, аның яшәеш рәвешен сурәтләүгә күчерелә.
Шигырьнең соңгы строфасында яңа символ – шом килеп керә:
…Җил өрәме, мае йокмый — нигә бу шәмнәр сүнә.
Суфи әдәбиятта Алла сурәтендә кулланылган шәм, традицион эчтәлеген үзгәртеп, халыкның рухи идеалын гәүдәләндерә башлый. Х.Габидов шул «шәменең сүнү сәбәпләрең аңларга омтыла һәм «шагыйрьне татарларның кысан тормышы, илдә яшәп килүче тәртипләр үтерде» дигән фикерне үткәрә, барлык образ-символлар әлеге хакыйкатьне аңлау-төшенүгә ачкыч хезмәтен үти.
Бу төркем шигырьләрдә, бер яктан, шагыйрьләр Тукайның әхлакый чисталыгына, сафлыгына, җанына, хисләр байлыгына, халкының рухи маягы, терәге булуга ишарә итә, ягъни аны пәйгамбәр буларак күтәреп чыга, әхлакый, гуманистик позицияне үзәккә куя. Икенчедән, «Камил инсан» өйрәтүендәге берләштерү идеясе дөньяви эчтәлек алып, Тукай татарны берләштерүче «милләт умырткасы», милләтне яшәтүче үзәк көч — камил инсан — дәрәҗәсенә күтәрелеп, шигърияте шуңа иренү чарасы булып аңлашыла.
Тукайга багышланган поэзиядә шагыйрь шәхесе, иҗатына хас төп сыйфатлар символик образлар аша ачыла, шигъри фикерләүдә символика өстенлек итә. Массиньон, гомумән, мөселман халыклары сәнгатенең структурасын символик берлек тәшкил итүне дәлилли (Массиньон, 1978, 58). А. Саяпова «Кемгә тансык бу замана?» мәкаләсендә: «Семантик яктан символ шулай корылган ки, ул «мәгънәне мәгънә аша тасвирлый: аңарда беренчел, асыл, күп очракта физик мәгънә, кинаяле, рухи, еш кына әкзистенциаль, онтологик мәгънәгә кайтып кала. Символда мәгънә ачып бирү мөһим, символ һәрчак уйланырга мәҗбүр итә», — дип күрсәтә (Саяпова, 1996, 165). Шагыйрьләр, нигездә, борынгы мифологиядә, суфичылык әдәбиятында еш кулланылып, милли традициягә әйләнгән кояш, ай, йолдыз кебек космогоник образларга мөрәҗәгать итәләр, аның төрле вариацияләрен тудыралар. Семантикасы белән һәрбер символик образ шагыйрьнең шәхси бөеклеген, рухи бөтенлеген, иҗади эшчәнлеген, шагыйранә кыйммәтен шәрехләүгә, бәяләүгә хезмәт итә. IХ—X гасыр көнчыгыш поэзиясендәге бәет жанрын өйрәнгән Н.Притарина мондый үзенчәлекне билгели: «целью сравнения является не субъект, а объект сравнения и усилия поэта направлены не на постижение действительности через метафору, а скорее на постижение метафоры с помощью действительности. Естественно, что подобный механизм… дает их идеализировинный, обобщенный и символизированный аспект (Пригарина, 1983, 91). Бу фикерне милли җирлеккә дә күчерергә мөмкин. Тукай образы кояш, ай, йолдыз символлары аша чагылдырылганда, төшенчәләрнең сыйфатлары калкытып куела, һәм шул хасиятләр шагыйрьнең шәхесен, эчке дөньясын, яшәешен ачуга юнәлтелә.
С.Сүнчәләйнең «Иңеш» шигыре — шушы юнәлештәге әсәрләрдән. Төп образлардан кояш динамик хәрәкәттә, үсеш-үзгәрештә бирелә: беренче строфада кояшның баюы моңсу хисләр уятса, икенче строфада аның «якты нурлар, оҗмах төсләре сибүе» лирик герой күңелендә соклану, горурлану тудыра. Өченче строфада нурларның бөтен офыкларга җәелүе соклану хисләренә шатлык төсмерен дә китереп куша. Ләкин алтынчы строфада кинәт кенә аларның кимүе белән сәбәпле бәйләнештә шатлыклы хисләр хәсрәткә алмашына. «Канлы кояш»ның югалуы белән хәсрәт хисе иң югары ноктасына күтәрелә дә шигырьгә «мәрхүм» образы килеп керә. Әнә шулай шигырь икегә бүленә: Тукай һәм кояш. Кояш образының символик эчтәлеге, семантикасы Тукай образы, аның яшәеш фәлсәфәсе, үлем ачысы белән бәйләп куела. Кояшның халәте, хәрәкәте, үсеш-үзгәреше аркылы автор Тукай шәхесенә, тормышына бәя бирә. Борынгы мифологиядә кояш мәңгелек, иминлек, яшьлек һәм бәхет символы (Гыйльманов, 1999, 149) буларак каралса, Сүнчәләй, күнегелгән мифологик эчтәлекне үзгәртеп, мәңгелек мәгънәсенә зурлык, олылык төсмерләрен өсти, символик эчтәлеге белән ул Тукайның бөеклеге фәлсәфәсенә тоташа. Якты нурларын дөньяга сипкән кояш кебек Тукай да үз иҗаты, халыкчан, милли әсәрләре белән халкына хезмәт итә, «күңел нурларын милләтенә «чәчә». Дөнья әдәбиятында кояшның, яктылык символы буларак аңланып, поэзиядә олы шәхесләрне гәүдәләндерүдә үзәк образга әйләнүе билгеле (Блок, 1979, 100). Икенчедән, кояш Тукайның халык тормышына яктылык, димәк, бәхет китерүен дә символлаштыра, «Канлы кояш» шагыйрь тормышына метафора булып килә. «Канлы чехотка» белән авырып, гомерен гаҗизлектә үткәргән Тукай әкрен генә сүнә, күңелендә, йөзендә «якты нурлар» кими. Шул мәлдә аның иҗаты иң көчле чорына керә, «зурая», «олыгая», халык арасында шөһрәте арта:
Бетте якты нурлары… ул гел зурая, олыгая…
Олыгая канлы кояш… хәсрәт үтә, ул елмая.
Кояш сүнеп, якты нурлары беткәннән соң, бөтен офыкны янгын төсе чорный. Бу күренешнең субъектив мәгънәсе, Казан янгынының яктысы белән чагыштырылып, Тукай үлеменең асылы белән бәйләнә:
Ул иңә… инде… офыкны чормаган янгын төсе,
Нәкъ газиз ямьле Казанның янгынының яктысы.
«Казан янгыны» татар халкының элекке мирасын, данлы үткәнен, тарихын юк итсә, «кояш янгыны» милләтне Тукайдан — милли юлбашчысыннан, рухи кыйбласыннан аера. Әнә шулай шагыйрь бөтен татар халкы тарихы, үткән дәверләрнең рухы белән бәйләнешкә керә, аның аерылгысыз бер өлешен тәшкил итә;
Инде мескен «падишаһ»…, хәсрәт күңелне тибрәтә…
Мәрхүмнең елмайганы аңнан яшен төсле үтә.
«Елмаю-хәсрәт» контрастлыгы шигырьдә эчке каршылыкны, субъектив эчтәлекне тудыра. Халкына чиксез хезмәт итеп, бөтен иҗатын шул идеягә багышлап дөньядан китү Тукай өчен шатлык булса, шундый затның кадерен белмәү, аны югалту халыкның фаҗигасенә әйләнә. Димәк, шагыйрьнең үзенә шатлык китергән үлем — милләтнең хәсрәт чыганагы.
Соңгы строфада Кояш образына яңа мәгънәләр өстәлә: яктылык, изгелек, сафлык, рухи чисталык төсмерләре килеп кушыла, Шагыйрь шәхесенең кыйммәте шигъри бөеклеге, халкының тормышын яктыртуы әхлакый сафлыгы белән билгеләнә. Шул рәвешле, кояш символик образының семантикасы Тукай шәхесенең рухи, шагыйранә бөеклеген яктыртуга һәм халык фаҗигасен күрсәтүгә юнәлтелә. Шушы ук мотив Ш.Фидаиның соңрак язылган «Тукай» шигырендә тагын кабатлана.
Атты таң әкрен гено һәм
Сүнде йолдыз, сүнде ай…
Шул матур йолдыз белән
Әкрен генә сүнде Тукай.
Чорга аваздаш рәвештә Х.Госман Ш.Фидаиның «Тукай» шигырен инкыйлабый эчтәлектә «укый», «җәмәгатьчелек Тукай революцион холык ия булуын әйтте, шагыйрьнең, үзе революциягә килеп җитә алмыйча, вакытсыз вафат булуы өчен үкенеч белдерде. Бу тойгыны яшь шагыйрь Ш.Фидаи шигырьдә әйтеп бирде», — дип нигезли (Госман, 1978, 130). Без исә ай, йолдыз образларының субъектив эчтәлекне тудырган динамик хәрәкәтен Тукайның милләт тормышыннан китү процессы белән бәйләп карыйбыз.
К.Курмашев та «Әдәбият былбылы олугъ шагыйремез Габдулла Тукаевка» шигырендә космогоник символлардан файдалана, Тукайны «арамыздагы нурлы Чулпан, якты кояш, ай» образлары аша гәүдәләндерә. Чулпан традицион кулланылышта таң йолдызы, өмет йолдызы, юл һәм мал яклаучысы, якты киләчәк хәбәрчесе мәгънәләрендә йөри. XX йөз башы поэзиясендә дә кояш, Чулпан йолдыз, таң нуры символлары якты өметләр уяткан, хөр тормыш вәгъдә иткән инкыйлабны һәм аерым шәхесне гәүдәләндерүгә хезмәт итә. Курмашов аларның соңгысын үстереп, образның төрле хасиятләрен барлый, шуның аша Тукайга күпкырлы бәя бирүгә ирешә.
Беренче строфага Чулпан йолдызы якты таң хәбәрчесе буларак килеп керә:
Үтте китте бервакыт йөргән чагым чын шатланып —
Тугъды Чулпан йолдызы, таң да туар дип акланып.
Киләсе строфаларда Кояш, Ай, Чулпан космогоник символлары таң образы белән бәйләнә, Чулпан — Кояш белән Ай, ягъни көн белән төн арасындагы таң туасын хәбәр итүче билге. Таң образы, гомумән, XX йөз башы татар поэзиясендә киң урын ала. Дәрдемәндтә ул «бөтен нәрсәне көйдерүче, яндыручы, җиһанга, галәмгә шашынулы сый — туй бүләк итүче «шайтан төкереге».) (Саяпова, 1996, 165) булса, С.Рәмиевтә — гүзәл киләчәк, өмет һәм матурлык символы. Курмашев шигырендә дә шушы мәгънә саклана, таң образының семантикасы милләтнең якты киләчәге, бәхете буларак ачыла. Ләкин «Тукай йолдызы»ның сүнүе сәбәпле, лирик герой күңелен якты таң киләчәгенә шикләнү, икеләнү, борчылу хисләре биләп ала:
Сүнде Чулпанның нуры тугъмас, атмас борын,
Кайгырып, яшьләр түгеп тә макъсудын тапмас борын.
Үз халкының бәхете өчен көрәшүче, яңа «таң»ны китерүче шагыйрьнең үлеме һәм шул сәбәпле татар халкының ятимлеге, якты киләчәккә өметсезлеге хиснең сәбәбен тәшкил итә. Димәк, Курмашев тарафыннан Тукай шәхесе, бердән, татар халкының кара үткәне, дәүләтсезлек, хокуксызлыкта кичергән газаплы тормышы белән якты киләчәген тоташтыручы үзәк буларак югары күтәрелсә, икенчедән, татар поэзиясенең «беренче карлыгачы» дип бәяләнә. Шигырьдә Тукай шәхесен символлаштырган тагын бер образ — былбыл. Моның аша К.Курмашев Тукайның шигъриятне һәм халкын яратуын, шагыйранә рухын җанландыра. Икенчедән, поэзиясенең лирик аһәңенә, хасиятләренә ишарә итә. Әнә шулай төрле символлар Тукайга өч юнәлештә бәя бирергә ярдәм итә.
Тәңречелек тәгълиматы буенча, Җир дөньясы — Күк дөньясының чагылышы (Гыйльманов, 1999, 149). Күк дөньясында да бер генә булган Кояш, Ай, Чулпан йолдыз образ-символлары «җир дөньясындагы» Тукайның берлеген, бөеклеген, поэзиясенең зурлыгын, олылыгын бәяләүгә һәм аны югалткан халык фаҗигасен ачып бирүгә хезмәт итә. Көнчыгыш, аннан килеп, урта гасыр татар поэзиясендә йөз матурлыгын, чибәрлекне күрсәтүче ай, кояш образлары эчке гүзәллекне белдерүче символларга әйләнә. Галәм төшенчәләренең нигезенә әхлакый, рухи, иҗади бөеклек мәгънәләре салына һәм Тукай иҗаты, шәхесе, ахыр чиктә милләт язмышы беләк бәйләп куела. Бу төр шигырьләрдә Тукайга соклану, аңа булган чиксез мәхәббәт, шагыйрь иҗатының бөеклеген исбатлау төп эчтәлекне тәшкил итә. Лирик герой өчен Тукай — остаз, чиксез бөеклек, шагыйранә талант үрнәге.
XX йөз башы татар поэзиясендә Тукайга мөнәсәбәтле шигырьләрнең күпләп язылуы ике сәбәп тирәсенә берләшә: шагыйрьнең вакытсыз үлеме һәм шул чорда әдәби тәнкыйтьтә Тукай иҗатына карашларның төрлелеге.
Билгеле булганча, XX йөз башы татар әдәбиятында Тукайга мөнәсәбәт идея-эстетик фикер көрәшенең бер чагылышы да булып тора. Замандашларының шагыйрьгә мөнәсәбәте бертөрле генә булмый, араларында тәнкыйтьчел караш белдергән язма-хезмәтләр дә бар. Аларның иң каршылыклысы — Г.Ибраһимовның «Татар шагыйрьләре» хезмәте. Китап басылып чыгуга тикшеренүләр һәм әдәби бәхәсләр үзәгенә әверелә, сәбәбе — әле 1910 елда гына «Хәзер шигырь мәйданында иң шәүкәтле вә галәбәле (җиңүле) рольне мөхтәрәм Тукаев уйный. Шул дәрәҗәдә ки: татар шагыйре диелүгәчә, укучы зиһенендә Тукаев мәүҗүд (пәйда) була», — дип язып чыккан тәнкыйтьченең Тукай шигъриятенә биргән тискәре бәясе (Ибраһимов, 1978, 4, 42). Әдәби-нәзари фикер алдына «милли әдәбият һәм мәдәниятнең киләчәк барыр юлын билгеләү һәм аның әдәби-эстетик кыйблаларын теоретик нигезләү кебек җаваплы бурычлар баскан» (Мөхәммәдиев, 1987, 26) дәвердә дөнья күргән «Татар шагыйрьләре» хезмәтендә Г.Ибраһимов, С.Рәмиев һәм Дәрдемәнд иҗатларын югары күтәргән хәлдә, Г.Тукай шигырьләренә тискәре бәя бирә. Тәнкыйтьчел карашлар белән тулы хезмәтнең татар җәмгыятен кайгыга салган Тукай вафаты көннәрендә дөнья күрүе бәхәсне тагын да куерта. Хезмәткә галимнәр М.Хәсәнов (Хасанов, 1987, 316), Р.Мөхәммәдиев (Мөхәммәдиев, 1987, 25-33), Д.Заһидуллина (Заһидуллина, 2001, 391), Т.Гыйлаҗев (Гыйлаҗев, 1998, 183-186) тарафыннан әтрафлы анализ ясалган, безнең максат исә — мәкаләнең аңа җавап рәвешендә язылган шигырьләр белән аваздаш якларына гына тукталу.
Романтик әдәбият һәм тәнкыйтьнең үрнәге булган «Татар шагыйрьләре»ндә шигырь һәм шагыйрь, назыйм һәм нәзым, матур әдәбиятның миллилеге, халыкчанлыгы, лирик әсәрләргә хас төп үзенчәлекләр, аның сурәтләү объекты, теле, матурлык эстетик категориясе кебек әдәби, нәзари проблемалар күтәрелә һәм Г. Ибраһимов аларны Тукай иҗатына мөнәсәбәттә хәл итәргә омтыла. Автор үз алдына «Тукай шагыйрьме, түгелме» соравын куя һәм, мисаллар белән нигезләргә тырышканнан соң, нәтиҗәдә Тукайның шагыйрьлеген шик астына ала. Мондый кискенлекнең сәбәбен үз чордашларыннан Н.Думави Галимҗан Ибраһимовның «Тукайны гареб шагыйрьләренә карап, гареб аңы белән үлчәү»дә (Думави, 1916, 159) күрә. Асылда автор реалист Тукай иҗатын романтик иҗат принциплары, романтик эстетика ноктасыннан (Хасанов, 1987, 125) чыгып өйрәнә. Шуңа да шагыйрьнең романтик эстетика таләпләренә җавап бирүче «Туган авыл», «Милли моңнар», «Җәйге таң хатирәсе» кебек шигырьләренә югары бәя бирә, «Тукаевтан көтәргә читен булган мәртәбәдә гүзәл әсәрләр», — дип белдерә (Ибраһимов, 1978, 138, 43). Г.Ибраһимов Тукай поэзиясенең лирик ягына уңай мөнәсәбәтен белдерсә дә, иҗтимагый асылын кабул итә алмый, шагыйрьнең чын мәгънәсендә милли, халыкчан әсәрләре тәнкыйтькә дучар була.
Тәнкыйтьче Тукайның халык арасындагы популярлык сәбәпләрен дә ачыкларга омтыла: «Шул заманда халык ни уйлый, — дип яза ул, — ни хис кыйла, ниләр язгалый — Тукаевта да шул. Халык үзендәге тәэссоратны, әфкяр вә хиссиятне Тукаевта таба… һәм Габдулла әфәнденең «шагыйрь Тукаев» урынын тота алуының бөтен сере дә шундадыр» (Ибраһимов, 1978, 143, 43). Ягъни, Тукайның халык арасындагы шөһрәтен Г.Ибраһимов шагыйрьнең халык идеаллары белән яшәвендә күрә, үзенчәлекле төстә шагыйрьнең халыкчылыгын тәнкыйть итә.
Тукай шигырьләренең тел-өслүбе кебек мәсьәлә дә тәнкыйтьченең игътибарыннан читтә калмый. «Бездә һичбер шагыйрь Тукай чаклы начар-буталчык вә корама тел белән башламады», — дип белдерә ул һәм шигырьләренең телен тәнкыйть итеп, шагыйрь иҗатында гарәп-фарсы алынмаларының күплеген, тел-сурәтләү чараларына ярлылыгын күрсәтә (Ибраһимов, 1978, 112, 43).
Әдәбият галименең шагыйрь иҗатына булган каршылыклы мөнәсәбәте, ике арадагы киеренкелекнең сере күпләрне кызыксындыра. Һ.Мәхмүтов «Замандашлар бәяли» мәкаләсендә: «Болар һәммәсе әдәбиятта ат уйнаткан ике шәхеснең үзара килешә алмавы, матбугатта да үзара гел чәкәләшеп торулары, берсенең иҗатын икенчесенең танырга теләмәве белән аңлатыла», — дип, килешмәүчәнлекне «шагыйрьнең характер үзенчәлегенә» (Мәхмүтов, 1992, 80) бойләп карый. Әмма бу фикер берьяклы. Замандашларыннан З.Бәшири ике арадагы мөнәсәбәтне: «Галимҗан Тукайны бөтенләй читкә дә этәрергә теләми, ул аны булдыра да алмый һәм аны булдыра алмаганлыгын үзе дә аңлый», — дип аңлата. (Бәшири, 1968, 191) Төп сәбәп — югарыда күрсәтелгәнчә, тәнкыйтьченең идея-эстетик карашларыңда, тоткан мәсләкләренең төрлелегендә. Ләкин әдәби жәмәгатьчелек ул чорда бу хакыйкатьне аңлаудан ерак тора, Ибраһимов карашларын тулысынча тәнкыйть итү юлына баса. Озак еллар дәвамында тискәре яктан бәяләнеп килгән хезмәтнең уңай ягы шунда: ул, бердән, үз чорында Тукай иҗатына игътибарны арттыра, икенчедән, Тукай фәненең үсешенә зур этәргеч ясый.
«Татар шагыйрьләре» басылып чыгуга әдәби җәмәгатьчелекнең игътибар үзәгенә алына: «Татар шагыйрьләре» циклыннан шагыйрь һәм шагыйрьлек сәләте, шигъриятнең торышы, поэзиянең сурәтләү объекты мәсьәләләрен эченә алган берничә мәкалә — Н.Хәлфинның «1913 елда татар шагыйрьләре» (Хәлфин, 1914, 11-12), Ф.Сәйфи-Казанлының «С.Сүнчәләй шигырьләре» (Сәйфи-Казанлы, 1913, 369-371), Җ.Вәлидинең «Татар шагыйрьләре» (Вәлиди, 1913) — әдәби мәйданга чыга.
Шагыйрьләр дә үз замандашларын хаксыз тәнкыйтьләрдән саклап калуны бурычлары дип саный. Бу юнәлештә С.Сүнчәләй беренчеләрдән була. Гомумән, татар шигъриятендә Тукай образын тудыруга ул зур тырышлык куя, аның Тукайга багышлап язган берничә шигыре билгеле. Хәтта, Шәриф Сүнчәләй истәлекләреннән күренгәнчә, С.Сүнчәләй 1923 нче елда Г.Тукайга багышлап бер җыентык та бастырырга әзерләнә. Бу җыентыкка, асыл нөсхәләреннән күчерелгән сигез хаттан башка, ул үзенең Тукайга багышланган шигырьләрен һәм өч истәлеген дә кертергә уйлый. Ләкин, ни сәбәптәндер, бу җыентык матбугатта чыкмый кала (Сүнчәләй Ш., 1960, 136)
С.Сүнчәләйнең 1913 елда язылган «Бер газетага» шигыре төп мәгънәсе белән шул чорда Тукайга каршы урнашкан урынсыз карашларга, шагыйрь һәм халык мәсьәләсе тирәсендә барган бәхәсләргә җавап рәвешен ала. Шигырьдә бу турыда махсус сүз булмаса да, сүз сөреше, фикер агышы шундый нәтиҗәгә китерә. Билгеле булганча, бәхәс Тукайның шәхесен генә түгел, аның иҗади мәсләген, халыкчанлыгын, халыкчылыгын һәм миллилеген аңлау тирәсендә куера. С.Сүнчәләй, тәнкыйть ияләренең исемнәрен атап, катгый рәвештә каршы чыкмаса да, фикерләрнең урынсызлыгын ассызыклый, шигырьнең эчтәлеге тәнкыйть фикерләрен кире кагуга, шагыйрьне яклауга кайтып кала:
Юк, шагыйрьгә пылчырак атсаң да җитмәс ул биек,
Ул биек, киң күктәге ялгыз матур йолдыз кебек,
Белгәне — җырлау, нибар бәхете — шигырь, дусты — каләм,
Ул үзе бер дөнья, патша, тәхте-шигърият, ирек, —
дип, шагыйрь шәхесенә, иҗатына үз мөнәсәбәтен белдерә. Үз Алласына (алган юлына, кыйбласына) хыянәт итмәгән Тукай «байга, залимгә табынган, сәүдәгәргә кол булган, дан-шөһрәт артыннан куган» тәнкыйтьчегә каршы куела, Тукай шәхесенең бөеклеге шунда ачыла.
Җ.Юмаевның «Шагыйрь үлде» шигырендә дә шушы мотивлар алга куела. Автор Тукай өстенә «гайбәт яудырган» тәнкыйтьчеләрне «монафикълар, бәдбәхетләр» дип атый һәм шагыйрьнең үлемен «шул ходайсызлардан» котылуның бердәнбер чарасы итеп күрә. Бу юллар шагыйрьнең үз иҗаты белән бәйләнешкә керә. Дошманнарын Тукай үзе дә «бәдбәхетләр» дип атый:
Күп «җыланнар» сызгырып читтән карыйлар бәхетемә,
Борла-борла бәдбәхетләр, үрмәлиләр тәхетемә
(Дошманнар, 1912).
XX йөз башы татар поэзиясендә шагыйрьләр Тукай шәхесен яклауга аның шагыйрьлеген, миллилеген, халыкчанлыгын, халыкчылыгын исбатлау аша да киләләр. Тукай исеме белән бәйле халык шагыйре образы, гомумән, унынчы еллар поэзиясендә күренекле урын тота, «шагыйрь һәм халык, шагыйрь иҗаты һәм милләт» кебек әдәби мәсьәләләр Тукайга багышланган шигырьләрдә дә хәл ителә. Г.Халит бодай дип яза: «При ознакомления с поэзией, посвященной Тукаю, обращает на себя внимание один очень важный момент: стремясь изобразить реальные черты народного писателя, молодые авторы в то же время преломляли их в традиционном образе «поэта-гражданина». Так продолжали и развивали они традиции самого Тукая» (Халит, 1966, 193). Бер төркем әсәрләрдә Тукай иҗатының миллилеге, халыкчылыгы, лирик нәфислеге югары күтәрелә, шуңа нисбәтән шигырьләргә сандугач образы килеп керә.
Г.Сөнгатинең «Милләтебезнең сандугачы китте» шигыре — шушы юнәлештәге әсәрләрдән. Гомумән, XX йөз башы татар эстетик фикерендә табигать камиллек үрнәге, илһам чыганагы буларак кабул ителә һәм бу мотив Г.Ибраһимов, Ш.Камал, Ф.Әмирхан әсәрләрендә урын ала. Тукай турындагы шигърияттә исә шәхеснең камиллеге табигать матурлыгы белән янәшәлектә ачыла. Һәм шагыйрь — «камил инсан» — вафат булуга, табигатьтә дә гармония югала, гүзәллек җимерелә. Г.Сөнгати шигырендә бу мотив ачык сизелә. Шагыйрь Тукай образын бакча һәм сандугач символлары ярдәмендә яктырта. Сандугачның «ямьле җәй килгән вакытта мәңгелеккә китеп», «бакчаның буш, үксез» калуы лирик герой күңелендә төшенке хисләр уята: Сандугач китү белән «агачлар яфракларын салды, барча кошлар сыздылар кайгы көен, ятракларын». Шушы строфада кошларның һәм яфракларның мәгънәләре ачыла: алар — Тукай үлеме сәбәпле халыкның күзеннән тамган канлы күз яшьләре:
Сулды гөлләр кайгыдан һәм салды агач яфракларын,
Барча кошлар сыздылар кайгы көен, ятракларын.
Яшь койды барча кеше дә, хәсрәтеннән тамды кан,
Искә алып милләт багында сайрап торган чакларын.
Г.Сөнгати бакчадагы сандугач һәм аның «яңгырап торган матур авазы» символик образлары аша Тукай шигъриятенең лирик аһәңенә бәя бирә, милли, халыкчан рухта язылган шигырьләре белән «милләт бакчасын» моңга күмгән шагыйрьгә дан жырлый. Шагыйрь образын сандугач символы аша чагылдыру тенденциясе көнчыгыш әдәбиятында ук киң кулланыла, «үз эченә бикләнгән, шау-шулы халык дөньясыннан яшеренгән» шагыйрьне гәүдәләндерә (Халит, 1990, 169). Дәрдемәнд иҗатында ул гүзәллек тудыручы мәгънәсендә килеп, поэзия матур гөлне мактап сайрый торган сандугачны аңлата (Нуруллин, 1966, 58). Тикшерүгә алынган шигырьдә исә бакча бөтен татар халкының тормыш — яшәешен символлаштырып, сандугач милләтнең яраткан шагыйре булып төгәлләшә.
Ш. Бабичның «Тукай үлгәч» шигырендә дә шагыйрьне былбыл символлаштыра:
Мәрхабә! — дип каршы алсын бу татарның былбылын
Мәңге оҗмахта ходайның хурлары, былбыллары.
Суфи шигъриятендә былбыл — илаһи гыйшык белән янган җанның яки рухның символы булып тора, бу дөнья һәм тән читлеге эчендә, еракта калган гөл бакчасын сагынып, хәсрәт эчендә янучы, фөрьяд итүче кешене аңлата (Сибгатуллина, 1998, 72). Былбыл, бердән, Тукайның халкын, милләтенең аны яратуын, икенчедән, югалту хәсрәтен ачарга ярдәм итә. 1912 нче елда язылган М.Фәйзинең «Габдулла әфәнде» шигырендә дә шагыйрь былбыл һәм гөл символик образлары аша чагылдырыла.
Тукайның бөеклеген һәм кыйммәтен ачуда иркен кулланылган алымнарның тагын берсе — аны кыйммәтле таш, хәзинәләр белән тиңләштерү. Я.Мамишевның «Ядкяр өчен» (1910) шигырендә Тукай шигърияте дәрья белән чагыштырылып, шигырьләренең эчтәлеге дәрья төбендәге энҗе-мәрҗәннәр детале аша ачыла:
Әй, Ходайның колы, юктыр сиңа тиң,
Синең дәрьяң тирән һәм дә бик киң.
Булып гаувас, чыгар, кызганмагыл җан,
Тирән дәрьяң төбеннән энҗе-мәрҗән.
К.Патииның «Тукайга» шигырендә милли, халыкчан шагыйрь Тукай шәхесен символлаштыручы бриллиант авторга соклану хисләрен белдерергә һәм халыкчан иҗатына бәя бирергә ярдәм итә:
Тукай, син бриллиант халкың күзендә,
Һаман ялт-йолт итәр «Ялт-йолт» йөзендә.
Бәләнд рухын, бәләнд аң диңгезендә,
Тирән эз калды ул узган эзендә…
Шүрәлең көлдерә кич көндезендә.
Энҗе-мәрҗән, бриллиант кыйммәтле ташлардан санала. Бу символик образлар урта гасыр татар шигъриятендә әдәби әйләнешкә керә, Тукайның үз шигырьләрендә дә киң кулланылышта була. Көнчыгыш әдәбиятыннан кергән әлеге образларның эчке мәгънәсе күз яше мәгънәсендә йөри, аның семантикасы күз яшенең дә кыйммәтле хәзинә булуын белдерүгә юнәлтелә (Нигматуллина, 1997, 115). Тукайга багышланган шигырьләрдә энҗе-мәрҗән, бриллиант символик образларының күпмәгънәлелеге ике катлам эчтәлекне тудырырга ярдәм итә: бердән, шагыйрь шәхесенең бөеклеген, иҗатының кыйммәтен, икенчедән, аны югалту сәбәпле халык күзендәге яшьне, ягъни милләт фаҗигасен күрсәтүгә юнәлдерелә. Хәтта Тукайны югалтудан туган күз яшенең дә халык өчен чиксез кыйммәткә ия булуын исбатлый.
XX йөз башы татар поэзиясендә Тукай иҗатының тагын бер ягы — халыкчылыгы — калкытып куела. Шагыйрьнең халык мәнфәгатьләрен алга алуына, халык бәхетен шәхси бәхетеннән өстен куеп көрәшүенә, бөтен гомерен милләтенә багышлавына басым ясала. Бу фикер, гомумән, һәр шигырьнең үзәгенә куела, миллилеген раслау белән үрелеп бара. Аерым шигырьләрдә халыкчылыгына турыдан-туры ишарә тудырыла: халыкчылык сыйфаты Тукай популярлыгының бер чыганагы һәм халык хәсрәтенең бер сәбәбе төсен ала. Үз бәхете өчен яшәгән шагыйрен югалту милләт кайгысына әверелә. И.Хәйруллинның «Габдулла Тукаев», Р.ИбраҺимованың «Китте шагыйрь», Гайнуллин-Чокалыйның «Габдулла әфәнде Тукаев хакында мәрсия», К.Патииның «Тукайга», Я.Кизләвинең «Сөекле шагыйремез мәрхүм Габдулла Тукаев рухына» кебек шигырьләрдә Тукай халыкчы шагыйрь буларак ачыла. Әсәрләрдә фикер турыдан-туры белдерелә:
Армый-талмый хезмәт итте милләтнең рухына ул,
Барсын алга милләтем дип, төрле яктан ачты юл.
(Р.Ибраһимова «Китте шагыйрь»)
Шигырьләрдә Тукай шигъриятенең лирик нәфислеге, әдәби әсәрләренең теле, образлы фикерләү рәвеше, ягъни форма ягы да бәяләнә. 1910 нчы елда язылган Г.Әхмәди «Габдулла Тукаевка» шигырендә Тукай шигырьләренең теленә:
Килешле, шундый шәй укырга, дәртле,
Татарча, чын мәгънәсендә матур, тәмле, бизәкле, –
бәясен биргән була һәм аны шагыйрь иҗатында урын алган халыкчанлыкның бер канаты итеп карап, Тукайның популярлыгы, халык арасында танылуы белән бәйли. Ф.Хәйбуллин да «Мәшһүр мәрхүм шагыйрь Габдулла әфәндегә» шигырендә Тукайны «сүзнең» тәмен белеп» янучылар рәтенә кертә.
Әнә шулай шагыйрьләр турыдан-туры яки фикер сөреше, сурәтлелек ярдәмендә әдәби тәнкыйтьтә, әдәби-эстетик фикер көрәшендә урын алган хаксыз карашларга каршы чыгалар, «шагыйрьме, түгелме» кебек сорауларга Тукайның олуг шагыйрьлеген исбатлау аша җавап бирәләр. 1911 нче елда үз-үзенә бәя биреп: «Мин бит синең шикелле саф, коеп куйган поэт кына түгел, мин дипломат политик, общественный деятель дә бит», — дип яза Тукай С.Рәмиевкә хатларының берсендә (Тукай, 1986, 105). Агымдагы чор шигъриятендә үз милләтенә тугрылыклы хезмәт иткән, үз халкының сәяси, ижтимагый тормышын әйдәп баручы сәясәтче, милләтпәрвәрлек сыйфатлары Тукай шәхесен ачуда төп бәяләү критерийларына әверелми, Тукайның шагыйрьлеге, иҗаты белән бергә карала. Шагыйрьнең иҗтимагый эшчәнлеге шагыйрьлек хезмәте белән бәйләп куела, шигърияте милләткә хезмәт итүдә төп таяныч буларак аңлана.
Шул рәвешле, XX йөз башы татар әдәби-эстетик фикерендә үз чорының таләпләренә җавап биргән Тукай дөньяви милли идеал булып күтәрелә һәм шигърияттә идеал концепциясен чагылдыручы төп таянычка әверелә. Агымдагы дәвер татар поэзиясендә киң урын алган «шагыйрь һәм халык», «шагыйрь һәм шигырь» мәсьәләләре Тукай образы белән бәйләнештә хәл ителә.
Тукайның вакытсыз үлеме һәм унынчы елларда шагыйрь иҗаты тирәсендә куерган әдәби бәхәсләр Тукай турындагы әдәбиятның үсешенә көчле тәэсир ясый.
Идеал концепциясе үз иҗаты белән милләткә хезмәт итүче шагыйрь образы аркылы хәл ителә. Агымдагы чор татар поэзиясендә шагыйрь образы дүрт яссылыкта ачыла: Тукай — пәйгамбәр, Тукай — остаз-шагыйрь, Тукай — милләтче һәм Тукай — халыкчы. Шагыйрьлек таланты ягыннан да, әхлакый намусы белән дә әдипләр Тукайны үзләренең остазлары буларак кабул итәләр, лирик герой өчен ул — абсолют бөеклек. Бу чорда милли идеалның этик характерына, рухи ягына басым ясала. Ул милләтне берләштерүче, караңгы үткәне белән якты киләчәген тоташтыручы үзәк, милли көч булып сурәтләнә. Шуңа бәйләнештә иҗтимагый эшчәнлек шагыйрьлек хезмәте белән бергә бәйләнә. Әсәрләр, нигездә, Тукайның вафаты көннәрендә яки аннан соңгы якын елларда иҗат ителә, шуңа да Тукай үлеме лирик герой күңелендә борчылу, юксыну, хәсрәт хисләрен тудыра, хисси нигез, югалту хәсрәте шигырь юлларына күчә. Тикшерелә торган еллар аралыгында шагыйрьне объектив сурәтләүдән бигрәк, субъектив башлангыч — хис-кичереш беренче урында тора, ягъни Тукай үлеме белән бәйле рәвештә халыкның эчке дөньясын, җанын, рухи кичерешләрен чагылдыру өстенрәк куела, романтик сурәт беренче планга чыга. Романтик буяулар шагыйрьнең бөеклеген, халыкның аңа чиксез мәхәббәтен һәм хөрмәтен күрсәтүгә, Тукайның милләтенә багышлаган гомерен, хезмәтләрен бәяләүгә юнәлдерелә.
Ислам фәлсәфәсе, суфыйчылык тәгълиматы да, XX йөз башы әдәби-эстетик фикеренә үтеп кергән Вл. Соловьев, А.Шопенгауэр өйрәтүләре дә кешелекне берләштерүче төп көч итеп Мәхәббәтне күтәрәләр (Шаповалов, 1998, 81), Дөньядагы һәр күренеш мәхәббәткә нигезләнгән, диләр. Без өйрәнгән әсәрләрдә дә мәхәббәт фәлсәфәсе үзәктә тора, аның асылы халыкның Тукайга мәхәббәтен белдерү, шагыйрь белән соклану, горурлану кебек якларда чагылыш таба. Һәм әдипкә булган мәхәббәт хисе үлеменнән соң да милләтне туплап торучы үзәк югарылыгына күтәрелә.
Шигырьләр, нигездә, Тукай үзе тәкъдим иткән юнәлеш, шәхесне сурәтләү һәм бәяләүдәге төп принциплар кысасында иҗат ителә. Шагыйрь образын чагылдыруда мөселман әдәбиятында киң урын тоткан камил инсан өйрәтүенең эчтәлеге, функцияләре үзләштерелә, мифологиядән, суфичылык әдәбиятыннан килеп, милли традициягә әйләнгән романтик символика үзенчәлекле сәнгатьчә алымга әверелә. Кояш, Ай, йолдыз кебек романтик әдәбиятта киң кулланылган символик образларның төрле вариацияләре, аспектлары тудырыла һәм Тукай шәхесенең, шигъриятенең төп сыйфатларын, бөеклеген, асылын аңлату, яктырту вазифасын башкара. Әлеге сыйфатлар Тукайга багышланган поэзиянең беренче чор үзенчәлекләрен тәшкил итә.
Тукай турындагы шигырьләр аерым авторлар өчен беренче һәм соңгы иҗат җимеше була, шуңа да сәнгатьчә эшләнеше, камиллеге җәһәтеннән алар бердәй кыйммәткә ия түгел, шактый шигырьләргә җанлы сурәтләр, образлы тел, үткен фикер җитенкерәми. Хәзерге әдәби-теоретик кануннар, шигъри фикерләү югарылыгыннан караганда, күпчелегенең сәнгати дәрәҗәсе камил түгел. Тукай образын киң колачлап яктырткан зур поэтик әсәрләр дә бу елларда иҗат ителми. Ләкин XX йөз башы татар поэзиясе Тукай турындагы әдәбиятның башлангыч ноктасы, нигезе буларак әһәмияткә ия, андагы табышлар киләчәктәге эзләнүләргә ныклы таяныч, уңышлы җирлек булып тора.
{mospagebreak}
II бүлек
Тукайны кабул итү һәм бәяләүдә социологизм (сыйнфыйлык) белән эстетик фикер көрәше
II. 1. Идеал концепциясендәге үзгәрешләрнең иҗтимагый һәм фәлсәфи нигезе
XX йөз башы татар әдәбиятындагы иҗтимагый яктан милләткә хезмәт итү, милләт бәхете өчен көрәшү кебек сыйфатларны алга куйган, сәнгати нисбәттән «Камил инсан» өйрәтүе нигезендә формалашкан, ислам фәлсәфәсендәге, рус һәм Ауропа эстетикаларындагы мәхәббәт, җан, рух кебек фәлсәфи төшенчәләрне үзәккә алган милли идеал концепциясе сонет чоры иҗтимагый-фәтсәфи фикерендә һәм әдәбият белемендә тирән сыйфат үзгәрешләренә дучар була. Моның сәбәпләрен, бердән, җәмгыять үсешендәге яңа идеологиягә йөз тоту, икенчедән, әдәбиятта марксистик теориянең гамәлгә керүе тәшкил итә.
1917 нче елгы инкыйлабка кадәр татар җәмгыяте төрле катлауларга бүленеп яши, зыялылар татар җәмгыятендә барган һәр үзгәрешне билгели, күзәтә, юнәлеш бирә, ягъни җәмгыяви үсешнең милли юлдан барышын тәэмин итәргә, ачыкларга омтыла. XX йөз башы татар әдәбиятында урын алган милли идеалның иҗтимагый һәм рухи вазифаларын билгеләүдә дә аларның роле зур була. Ләкин инкыйлаб һәм гражданнар сугышы елларында милләтнең зыялы катламы юкка чыгарыла яки эмиграциягә китә, шул рәвешле «денационализация, деинтеллектуализация» күренеше барлыкка килә, «Югары даирәгә милли үзаңы түбән булган кешеләр килә» (Мухаметдинов, 2000, 124), бәхәссез, пролетариат идеологиясе шартларында алар үз милләте хокукларын яклый алмый, «милли культура үсешенең бик күп мәсьәләләре, үткән гасырлардан килә торган мираска мөнәсәбәт, Октябрь инкыйлабына кадәрге әдәбият, сәнгать һәм театрның асылы, аларның төп эчтәлеге һәм характеры… мәсьәләләре җыелыш һәм дискуссияләрдә зур урын алган чорда» (Гыйззәтуллин, 1989» 85) милли хиснең сүнә баруына китерә.
Сәяси тормыштагы үзгәрешләр иҗтимагый вазифаларның эчтәлеге кискен яңаруга китерә. Марксистик идеологиянең нигезен икътисади вәзгыять тәшкил итә. Иҗтимагый фәлсәфә мондый шартларның яшәеше өчен кешеләр арасында «үзара ышаныч һәм дуслык мөнәсәбәтләре» (Шаповалов, 1998, 31) булырга тиешлеген күрсәтә. С. Франк фикеренчә, марксистик теория шуңа ирешү өчен патриотизм, үз Ватаныңа бирелгәнлек тойгысы тәрбияләүне көчәйтү максатын куя һәм бу вазифа әдәбиятка йәкләнә, идеалга төп иҗтимагый бурычларның берсе итеп куела. Дөрес, үз Ватаныңа бирелгәнлек, патриотизм идеяләре һәр дәвер әдәбиятында үзәк мотивлар булып бара, ләкин бу чорда ул сыйнфыйлыкка йөз тота, «совет идеологиясенә буйсыну» булып аңлатыла башлый.
Билгеле булганча, XX йөз башы татар әдәбиятында берләштерү фәлсәфәсе «идеяләр романтизмы» — халык азатлыгы, милли үсеш идеяләре (Нигматуллина, 1997, 150), ислам, суфичылык фәлсәфәсе, Вл. Соловьев эстетикасындагы мәхәббәт, әхлак төшенчәләре белән бәйләнә һәм милли идеалның нигезен билгели. Хәзер исә аның урынына пролетариат мәнфәгатьләренә хезмәт итәрлек, социалистик җәмгыять үсешендә таяныч булырдай идеал концепциясен тудыру көн тәртибенә куела, идеаль шәхескә таләпләр барлана башлый.
Шулай да яңа агымга кереп китү тиз арада гына бармый. «20 нче еллар башында ук татар совет әдәбиятының геройлары — төп каһарманнары, эчтәлеге һәм сыйфаты, күтәргән темалары белән яңа социалистик культураның бер өлеше буларак формалаша башласа да», әлегә үткән белән бәйләнеш өзелеп бетми, әдипләр әхлакый, гуманистик хасиятләргә дә мөрәҗәгать итәләр, «кешеләрнең иманын саклап калырга тырышалар» (Яхин, 1995, 332).
Яңа, пролетар сыйфатлар әдәбиятта 20 нче елларның ахырларына өлгереп җитә. Идеал концепциясендәге вульгар социологик карашларның урын алуында әдәби тәнкыйтьнең роле дә зур була. Әдәбият бу чорда идеология күренешенең бер тармагы итеп карала (Галимуллин, 1998, 6), аның асылын «билгеле сыйныфларның сыйнфый көрәше, хаким сыйныфларның үз хакимлекләрен саклау коралы»нда күргән Г, Нигъмәти «Әдәбият мәйданында» хезмәтендә: «…Санигъ, шагыйрь нинди иҗтимагый халәттә, кайсы сыйныфтан булса, аның ясаган, язган әсәре шул мохитнең, сыйныфның фикере-карашларын белдерә», — дип язып чыга (Нигъмәти, 1931, 37), һәр сыйныфның үз идеалы булу таләбен куя. 20-30 нчы еллар әдәби тәнкыйте үсешен өйрәнгән Т. Гыйлаҗев «социалистик төзелеш мәнфәгатьләре ноктасыннан якын килеп, пролетариат сыйныфы җиңүен күрсәткән, күпләргә үрнәк булырлык сыйфатларны үзендә туплаган каһарманның (Гыйлаҗев, 1991, 164) югары күтәрелүен күрсәтә. Шушы еллардан башлап, кешене иҗтимагый тормышта һәм көнкүрештә тасвирлау принцибы (Госман, 1964, 374) алга алына. Бәхәссез, агымдагы шартларда пролетариат сыйныфының «социологик» идеалы калка, аңа югарыда күзәтелгән барлык сыйфатлар, үзенчәлекләр булу шарты тәгаенләнә. Й. Нигъмәтуллина әлеге күренешне семантик-синтаксик (идеалга омтылу) мәдәният төренең өстенлек алуы белән бәйләп аңлата (Нигматуллина, 1997, 170).
Шул рәвешле, 1930 нче елларга идеал концепциясендәге вазифалар аңланышы, үз милләтең мәнфәгатьләреннән бигрәк, совет идеологиясенә хезмәт итү, шул системага бирелгәнлек, сыйнфый көрәш белән характерланып өлгерә. Поэтик гәүдәләнеш мәсьәләләре исә гамәлгә кергән марксистик теория кысаларында хәл ителә.
Д.Заһидуллина болай дип яза: «Яңа концепциянең нигезенә шундый принциплар салына: 1) революцион сәнгатьтә революциянең үзе чагыла; 2) чынбарлык материалы сәнгать әсәренә күчерелгәндә, коммунизм идеалы яктылыгында бәяләп күчерелә; 3) шулай туган әсәр тормышка яңадан актив тәэсир ясый — хезмәт ияләрен коммунизм идеяләре рухында тәрбияләүгә булыша» (Заһидуллина, 2001, 291).
Марксистик теориянең татар әдәбиятына үтеп керүенә фәлсәфи һәм теоретик җирлек XX йөз башы әдәби фикерендәге «жәмгыятьчеләр мәктәбе» (Заһидуллина, 2001, 197), позитивизм теориясе өйрәтүләрендә үк әзерләнгән була. XX йөз башында иҗат ителгән әсәрләрдәге рухи башлангыч, мәхәббәт фәлсәфәсе марксистик теориядә кире кагыла, яшәү көчен символлаштырып, яшәешнең нигезендә яткан субъективлык, эчке дөнья белән бәйләнгән мәхәббәткә алмашка позитивистик төшенчәләр килә (Шаповалов, 1998, 82). Позитивизмны нигезләүче Огюст Конт, XX гасырда аның фикерләрен дәвам итүче Б. Рассел да Алла, кеше җанының мәңгелеге, яшәү мәгънәсе, яшәү һәм үлем, дөньяның асылы кебек метафизик мәсьәләләр бары фәндә, формаль-логик аппаратта гына чишелеш таба дип саныйлар, һәм бу күренеш әкренләп фәннең югары күтәрелүенә, традицион төшенчәләрнең яңа мәгънә алуына китерә. Көнбатыш позитивистлары, марксистик фәлсәфәне метафизинаның яңа юнәлеше буларак бәяләп, Алла, җан, рух, мәхәббәт, үлемсезлек кебек төшенчәләрнең марксизмда материя, коммунизм, базис, өскорма, лидер, авторитет категорияләре белән алмашынуын күрсәтәләр (Краус, 1987, 423).
Инкыйлабтан соң башланган «тигезләү» нәтиҗәсендә җәмгыять үсешенә «массалар сәясәте» үтеп керә, фәлсәфи фикердә бу күренеш «массалар күтәрелеше» («восстание масс») исемен ала (Шаповалов, 1998, 24). «Массаларның лидерга ихтыяҗы бар», — дип күрсәтә З.Фрейд (Фрейд, 1997, 136). Иҗтимагый төзелешне ул «юлбашчы — элита — масса» рәвешендә күзаллый. Фрейдның «Лидерлык концепциясе» авторитар төс ала, аның карашынча, масса, үз өстеннән җаваплылыкны төшерү максатыннан чыгып, юлбашчыны югары куя (Фам Куонг, 2000, 12). Шуңа да мондый шартларда хакимият вәкилләре күккә чөелә. Калганнар исә үз-үзен бәяли алмаучы, гомумән, камиллеккә омтылмыйча, агымга иярүне кулай күрүче, тотрыксыз халәттә яшәүче, әдәбиятта «толпа» (Нәҗми, 1936, 42) исемендә йөргән «масса кешесе» («человек-масса») төркеменә кертелә (Шаповалов, 1998, 33). Шул рәвешле, җәмгыять төп ике якка — хакимият белән халык (масса) төркемнәренә аерыла һәм соңгылары өчен беренчесе камиллек үрнәге, идеалга әйләнергә тиеш була. Әнә шулай дини әдәбиятта Аллага, пәйгамбәргә ышану, XX йөз башындагы шагыйрьгә мәхәббәт тойгысы агымдагы чорда фирка һәм җитәкче-узаманга табыну белән алмашына. Ю.Борев, гомумән, «XX гасыр өчен әхлакый-сәяси бердәмлеккә омтылу һәм юлбашчы, даһи сүзенә буйсыну хас» дигән карашта тора (Борев, 1999, 456). Шулар нигезендә XX йөз башы әдәби фикерендәге пәйгамбәр дәрәҗәсенә күтәрелеп сурәтләнгән милли идеал — Тукай образы, аңа булган рухи җылылык, романтик мәхәббәт арткы планга күчеп, илбашлары — социалистик җәмгыять төзүче Ленин, Сталин образлары белән кысырыклап чыгарыла, алар «бөеклек, олылык, гаделлек символы буларак күтәрелә» (Галиуллин, 1997, 34, 20), «коммунистик жәмгыятьнең үлемсез идеалы, иң кешелекле кеше» (Петров, 1977, 26) илаһи биеклеккә ирештерелә.
Шулай да Тукайның йогынтысы, дәрәҗәсе кимесә дә, аны халык аңыннан кысырыклап чыгару мөмкин булмый, ул үз халкының улы, аның азатлыгы өчен көрәш символы ролен уйнаудан туктамый. Азатлык өчен көрәш төшенчәсенең генә эчтәлеге үзгәрә: башта милли азатлык турында сүз барса, хәзер социализм өчен көрәш, бай-залимнәрдән котылу эчтәлеге алга чыгарыла. Илдәге яңарышны яклаган, шул көрәштә үзен аямаган уңай каһарманны сурәтләү көн үзәгенә баскан чорда, Г.Тукай образының да пролетариат билгеләгән төп сыйфатлар, таләпләр яссылыгыннан бәяләнергә тиешлеге бәхәссез.
Шул рәвешле, 30 нчы еллардан идеалны сурәтләүдә пролетар, социаль якка күчү тенденциясе барлыкка килә, Тукай турындагы поэзия XX йөз башы шигъриятендә үзәктә торган галәм романтикасын, дөньяви эчтәлек белән сугарылган дини-суфичыл символиканы, эчке дөнья, психологизм, милли рухны артка калдырып, социальлекне тәүге рәткә ала. Бу елларда аңа «түбән сыйныф» азатлыгын «яклап көрәшкән» шагыйрь, патриот, ягъни «безнеке» итеп карау тенденциясе урнаша, сәяси, гражданлык лирикасына нык игътибар бирелә, иҗатының миллилегеннән бигрәк, халыкчанлыгына басым ясала. «Җанлы иҗат кешесен, аның эчке дөньясы камилләшә баруны… эш графикалары, производство терминнары белән алыштырган» (Галиуллин, 1989, 365) әдәбиятта Тукайның шәхси, иҗади йөзен билгеләүче сыйфатлар, уй-хыяллары, милләтнең рухи казанышларындагы урыны, эчке дөньясы күләгәдә калырга тиеш була.
Ләкин Тукайга багышланган шигърияттә шагыйрь образын яңа сыйфатта сурәтләү авырлык һәм эзләнүләр аша бара. Чөнки беренче адымнар әзер өлгеләр яки билгеле кысаларга таянып түгел, ә әдипнең үз күзаллавыннан, аңлавыннан чыгып ясала. Яңа чорның идеаль шәхесен сурәтләү әйдәүче саналган рус әдәбиятында да эшләнеп өлгермәгән чорда (Ленин турындагы әдәбият туып кына килә) татар шагыйрьләре үзләре сукмаклар салырга мәҗбүр була. Аерым авторлар Тукай йөзендә милли идеал күрүне дәвам итә. Җәмгыятьтәге кискен үзгәрешләр, милләтләрне бетерү сәясәтен алга сөргән идеологик басым тәэсирендә татар милләтенең яшәеше шик астына алынган вакытта берләшү, сакланып калу идеясе кабат баш калкыта. А.Яхин моңа ирешү өчен М.Галәү, Г.Гобәйдуллин әсәрләрендә даими көч булып, милли хис, дин күтәрелүен, татарларның әхлагын бозучы мактану, өркү кебек сыйфатларны бетерү кирәклеге дәлилләнүне күрсәтә (Яхин, 1995, 285). Тукайга багышланган поэзиядә исә милләтне саклау, берләштерү идеясе Тукай исеме белән бәйләп куела, кеше әхлагын, намусын уятып, гаделсезлеккә каршы көрәштә Тукай милли идеалга әверелә.
Агымдагы чор әдәби-эстетик фикерендә Гали Рәхим ике карашны аерып чыгарып, болай дип яза: «… әдәбият тарихына ике төрле караш бар: 1) әдәбиятка нәфис сәнгать итеп кенә карау (эстетизм); 2) әдәбиятның иҗтимагый әһәмиятенә игътибар итү (социологизм)» (Рәхим, 1924, 287). Әдәбият та шул юнәлештә эш итә. Тукайга багышланган шигърияттә яңа алымнар эзләү әдәби фикердә социологизм белән эстетик фикернең эчке көрәшенә китерә.
Эстетик юнәлеш вәкилләре Тукай образын гәүдәләндерүнең иҗтимагый калыбын кире кага, шагыйрьне рухи кыйбла итеп күтәрә. Ләкин бу күренеш күзгә бәрелеп тормый, татарларның милли характеры, иҗади фикерләве белән бәйле рәвештә, эчтән алып барыла, Й. Нигъмәтуллина сүзләре белән әйткәндә, «нюанслар, эчке мәгънәне аерым сүзләргә яшерү, хикмәтле фикерләү» (Нигматуллина, 1997, 151) аша җиткерелә, вакыйгалар эченә салынган фәлсәфә кебек тәкъдим ителә. Бу юнәлештәге әсәрләрдә идеалның шәхси, иҗади йөзенә, рухына, җан чисталыгына, ягъни аның матурлыгына һәм ул тудырган матурлыкка басым ясала, Тукайның иҗтимагый эшчәнлеге шагыйрьләрне аз кызыксындыра. Аның шигърияте генә түгел, шәхси тормышы да матурлык үрнәгенә әверелә. XX йөз башы татар поэзиясендә Тукай образын бирүдәге мәхәббәт, җан, рух кебек төшенчәләр бу юнәлештә матурлык эстетик категориясе белән алмашына, шагыйрь эстетик идеал булып күтәрелә. Тукай образы белән бәйләнештә сәнгатьнең вазифасы турында фикер белдерү, әдәбиятның иҗтимагый идеология коралы булудан бигрәк, матурлык чыганагы, кеше күңелен сафландыручы, рухландыручы, гүзәллек уятучы үзәк икәнлеген әйтү төсмерләнә башлый. Әдәби-эстетик фикердә Ф.Бурнаш, Г.Сәгъди, Г.Нигъмәтиләр күтәреп чыккан «әдәбиятның эстетик зәвык тәрбияләрлек булырга тиеш»леген (Заһидуллина, 2001, 293) аерым авторлар шигырь телендә җиткерә.
Җыеп әйткәндә, агымдагы чорда Тукай образының бирелешендә төп ике як ачыклана: социологик һәм эстетик юнәлешләр. Һәр юнәлеш поэзиядә югарыда күрсәтелгән, үзе инанган, алга куйган сыйфатлары аркылы шагыйрь шәхесен ачарга, бәя бирергә омтыла.
II. 2. 1920–1950 еллар татар поэзиясендә Тукай образы
XX йөз башы татар поэзиясендәге сан һәм сыйфат җәһәтеннән күтәрелүдән соң, 1920—1950 еллар аралыгындагы Тукайга багышланган әдәбиятта күләм, тирәнлек ягыннан чигенеш күзәтелә. Бу еллар — Тукай шәхесен үзәккә алган әсәрләрнең чагыштырмача аз язылган чоры. Шушы вакыт аралыгында бер-бер артлы килгән Октябрь инкыйлабы, гражданнар, Бөек Ватан сугышлары кебек дәһшәтле вакыйгалар Тукай турындагы әдәбиятка да сизелерлек йогынты ясый. Сыйнфый көрәш, сугыш, батырлык, каһарманлык поэзиядә әйдәп баручы мотивларга әйләнә. Шулай да Тукай күңелләрдән сызылып ташланмый, аңа игътибар тулысынча кимеми. Шул жөмләдән, 1923 нче елда «Тукайның үлүенә ун ел тулу хатирәсенә багышлап», Ф.Бурнаш «Көрәш җырлары» исемендә бер җыентык бастыра (Бурнаш, 1923, 91). Ләкин ул мәҗмугада Тукайга яд ителгән шигырьләр урын алмый, Ш.Бабич, Н.Исәнбәт, К.Әмири, З.Бәширова, Һ.Такташ, К.Нәҗми, М.Җәлил кебек замандашлары яки яшь шагыйрьләрнең «көрәш очкынлары» белән тулы шигырьләреннән үрнәкләр бирелә. Шагыйрьнең үлеменә егерме, утыз ел тулган көннәр дә чагыштырмача тыныч үтеп китә.
Татар поэзиясендә егерменче еллар уртасыннан, мәгълүм сәбәпләр нәтиҗәсендә, социологик юнәлеш өстенлек ала. Тукай шәхесе иҗтимагый планда ачыла, аның шигърияте дә шул яссылыкта — социальлек принцибы нигезендә бәяләнә. Бу төркем шигырьләрдә хәзерге тормышны үткән аша чагылдыру принцибы алга чыга. Вакыт бүленеше идея-эчтәлекне ачуда әһәмиятле өлешкә әйләнә, вакыт аралыгы, ике чор каршылыгы иҗтимагый эчтәлеккә төрелә. Үткән тормыш катып калган, схоластик бербөтен, хәтта канлы, дәһшәтле булып, бүгенге алсу, матур көнитешкә каршы куела, ягъни «үткән — бүгенге» антиномиясе тудырыла һәм әлеге контрастлык Тукай образын социаль бәяләүдә төп сәнгати алымга әверелә. Бу Тукай турындагы поэзиянең икенче чорындагы бер үзенчәлекне тәшкил итә.
20 нче елларның башында әле Тукайга гуманистик позициядән килү сизелә. 1922 нче елның көзендә М.Җәлилнең Тукай каберенә барып, үз хисләрен чагылдырган (Мостафин, 1986, 25) «Тукай каберендә» шигырендә шул мотивлар урын ала. Шигырь шатлык хисенең көчәя баруы нигезендә, күтәренке пафос белән язылган. Илдә «дошман җиңелеп», «яңа көчләр» килгәннән соң, тормышның матурлыгы, гүзәллеге белән соклану сөенечнең бер сәбәбе булып килә:
Нинди ямьле бу җир,
Күк кояшың!
Җылы итеп көлеп яз килә.
Ул да сине котлап, ал чәчкәсен
Иң әүвәл үк сипкән кабреңә.
Шатлан, изге!
Синең яшь йөрәгең —
Алдан сизгән иркен ил язы —
Син моңланып көткән ярлыларның
Ал бәйрәме — ямьле дөньясы,
Ләкин бу – объектив эчтәлек кенә. Шагыйрьнең Тукайга «изге» дип дәшүе әле XX йөз башындагы традицияләрнең дәвам итүен күрсәтә. Тик алдагы чорда шагыйрьнең изгелегенә беренче чиратта сабырлыгы, акылы, саф күңеле, рухи дөньясы, милләт сакчысы кебек сыйфатлары сәбәп булса, монда «ярлылар мәнфәгатен кайгыртучы» гуманистлыгы алга чыгарыла. Тукай хыялларының чынга ашуы, «ярлыларның рәхәт тормышта яшәве» шатлык хисенең икенче сәбәбенә әйләнә:
Син җырлаган бәхет, дус-туганлык,
Син теләгән батыр эш көне,
Синдә булган хаклык, миһербанлык,
Илгә килде хәзер бөтене.
К.Галидән кадәр дәвам итеп килгән кешеләрнең тигезлеге, хаклык, үзара дуслык кебек традицион идеяләр алга сөрелә. Ямашев кебек үк шагыйрь үзе дә гуманистик ноктадан бәяләнә. Моңа кадәр байлар һәм ярлылар катлауларына бүленгән җәмгыятьтә социаль тигезлек хөкем сөрә, дип ышана лирик герой.
Хис-кичереш үзгәрешенә корылган шигырьне бербөтенгә җыючы үзәк — ал чәчәкләр образы. Гомумән, чәчәк образы шушы чордан Тукай турындагы поэзиядә киң кулланышка керә һәм төрле шагыйрьләрнең иҗатларында төрле эчтәлек белдереп килә. Ул үзе үк икегә аерыла: кабер өстендәге һәм лирик герой алып килгән гөлләр, алары — илнең яраткан шагыйренә сәламе, хөрмәт билгесе:
Куан, синдә менә гөлләр,
Гөлләр белән бизим мин сине,
Бу гөлләрем аңа сәлам сөйләр,
Куандырыр алар изгене.
Ал төс – совет иленең төп төсе, шуңа бер үк вакытта ал гөлләр илнең матурлыгы булып та аңлашыла. Кабер өстендәге гөлләрнең субъектив эчтәлеге исә Тукайга мөнәсәбәттә туган шатлык хисләре белән бәйләнештә ачыла, алар — «үзе көткән азатлык»ка, ил матурлыгына, ул күрергә теләгән дуслык-туганлык, хаклыкка шагыйрьнең куанычы. Димәк, гөлләр образы бер-берсенә нык бәйләнгән ике эчтәлекне — «матур» илнең шул «азатлык, бәхет өчен көрәшкән» шагыйренә хөрмәте, сәламе һәм халкының бүгенге язмышына Тукайның куанычын — ачарга ярдәм итә. Лирик, герой чынбарлыктан канәгать һәм матур киләчәккә бөтен барлыгы белән инанып яши, ул матурлыкны ил азатлыгында, дуслык, иҗтимагый һәм рухи тигезлектә күрә, Тукай исә шул матурлыкны якынайткан, аның өчен көрәшкән шәхес буларак бәяләнә.
К.Хәмзинның «Милләтсезләр иле» шигырендә иҗтимагый мотивлар алга алына, ләкин ул Тукай образына милли яктан якын килергә омтылуы белән аерылып тора. Әсәр тулы вариантта басылмаган, «Яңалиф» журналындагы тикшерү барышында автор аның кайбер өзекләренә генә туктала. Ләкин әдипнең шул елларда Тукайга үзенчәлекле позициядән килүе, аңа XX йөз башы татар әдипләре калыбында — милли яссылыкта — бәя бирә алуы белән ул игътибарга лаек.
Шигырьдә Тукайга мөнәсәбәт чорга, социалистик дәвер, анда сөргән тәртипләргә бәя бирү аша чагыла, шәхес һәм чор арасында фәлсәфи бердәмлек тудырыла. Шигырь нәфрәт хисенең көчәя баруына нигезләнә. Авторны илдә яшәп килүче кануннарның хаксызлыгы, катылыгы кискен уйлануларга этәрә, ул үз чорына кискен бәя бирә:
Өченче ел инде —
Тәннәр каеш булып каткан килеш,
Чыныгалар тыныч сугышта.
Илнең үз кешеләренә мөнәсәбәте, изү-сытуы, кеше каны аша бәхеткә омтылуы лирик герой күңелендә нәфрәт хисен көчәйтә:
Үсү чоры булды,
Көннәр гомер ашый-ашый
Һәр таң кончар чәчәк аттылар
Каннар канга бәрелеп кушылдылар,
Каннар канга бәрелеп тамдылар.
Совет дәүләтенең башка илләр белән мөнәсәбәте нәфрәт хисенең тагын да артуына сәбәп булып килә. Берничә ел дәвамында алып барылган милләтләрне тигезләү сәясәте исә нәфрәт хисенә кимсенү тойгысын да китереп куша:
Милләт дигән билетым юк,
Мин милләтсез кеше баласы,
Милләтсезләр илен төзер өчен
Без милләтсез булып барабыз.
Җир милләтсез булсын өчен
Зур көрәшкә таба барабыз.
Бу юллары белән автор, тәнкыйть мәкаләсеннән күренгәнчә, пролетариат көрәшенең төп теләге — «милләтләрне бетерү, бөтен бәла милләтләрне бетерүдә» дигәнне аңлата (Яңалиф, 1931, 137).
Лирик геройны милләтнең киләчәге, бетүгә йөз тотуы борчый, Г.Исхакый гасыр башында ук татарның язмышы, милләтнең киләчәге, хаксыз яшәеше кебек мәсьәләләрне күтәреп чыккан иде. Ул болгарларның (ягъни татарларның) Болгар дәүләте, Алтын Урда, Казан ханлыгы чорындагы матди һәм рухи казанышлары юкка чыгып, икътисади яктан бөлеп, надан калып, әхлаклары бозылып, фәхешлеккә бирелеп, XXI гасыр азагында һәлакәткә дучар булуларының сәбәбен кадими голямәләр сыйныфы эшчәнлегенең нәтиҗәсе итеп аңлата (Ганиева, 1998, 26). Язучы киләчәктә милләтнең бетүенә китерәчәк төп сәбәпләр төсендә иске фикерле руханилар, алар кулындагы кадими мәдрәсәләрне, милләтнең матди куәтен тәшкил итәргә тиешле сыйныфның зәгыйфь һәм таркау булуын, алдынгы рус мәдәниятеннән тайчынуны, эшләгән эшләрнең нәтиҗәсезлеген һәм изелүгә ризалашып яшәүне күрсәтә. Милли мәсьәләгә мөнәсәбәтне үзгәртеп, милли идеягә йөз белән борылган очракта гына инкыйраздан котылу мөмкинлеген искәртә.
К.Хәмзин татар милләтенең юкка чыга баруын «җегетлекләр бетәр, улым туар күршедәге урыс кызыннан» дип, катнаш никахларның арта, ә дин, милли хиснең кими баруы, илдәге милли сәясәтнең уңышсызлыгы, милләтләрне юкка чыгаруны алга сөрүе белән бәйләп карый. Кан түгү, сугышларның халык «гомерен ашый-ашый» үтүен, ягъни кешенең иманын юкка чыгаруын, әхлагын җимерүен күрсәтергә омтыла һәм моны да милләтнең инкыйраз юлында бер сәбәп итә. Автор милләтне берләштерүче, яшәтүче көч дип милли хис, иман, әхлакны атый. Һәм татарларны милләт буларак саклап калучы төп үзәк итеп шул сыйфатларга ия Тукай шәхесен күтәреп чыга, милли идеяне Тукай исеме белән бәйләп куя:
Әдәбият, күңелеңә авыр алмасаң,
Күңелем сүнде дияр идем,
Сине үстергән шагыйрь-атадан
Ах, Тукай, син, Тукай,
Тукай исән булса, Тукай
Булыр иде башлык.
Ф.Галимуллин «К.Хәмзин…Тукай совет чоры шигъриятен җитәкләр иде кебегрәк фикер әйтергә җөрьәт итә» (Галимуллин, 1998, 15) дигән фикерне үткәрә. Безнең карашыбызча, автор Тукайга милли бәйсезлек ноктасыннан килеп карый, аны милли идеал итеп күтәрә. Ул шагыйрьнең иманлы, әхлаклы һәм илдәге кан коюларга каршы булуына, милләтен эволюцион-рухи үсеш, камиллек белән саклап калырга тырышуына басым ясый. Үз замандашларын аңардан үрнәк алырга чакыра.
Димәк, XX йөз башы татар поэзиясендәге Тукайны милләт сакчысы, «милләт умырткасы» буларак тәкъдим итү мотивы милли идея кысырыкланган чорда да дәвам итә. Аның татар халкы өчен иҗтимагый һәм рухи пландагы милли идеал булып калуы ассызыклана. Дөрес, шигырьнең сәнгати дәрәҗәсе югары түгел, кыю чагыштырулар, символик сурәтләр дә юк, публицистик пафос өстенлек итә. Ләкин шул дәвердә дә Тукай шәхесенә үзенчәлекле позициядән якын килә алуы, идея-эчтәлеге белән ул игътибарга лаеклы.
1938 нче ел Тукай турындагы поэзиягә сан ягыннан күтәрелеш алып килә. Бер-бер артлы Ә.Юнысның «Тукайга», Ш.Маннурның «Җыр мәңгелек», Т.Сәйфинең «Халык җырчысы», Г.Сәләмнең «Терелтәсе иде шагыйрьне» һ.б. кебек шигырьләре дөнья күрә. Тукайның үлеменә 25 ел тулуга багышлап «Кызыл Татарстан» газетасының әдәбият түгәрәге вәкилләреннән алты кеше — Н.Гайсин, Н.Баян, Ә.Әминев, Н.Сикай, Ә.Бикчәнтәева, Вахитов, Сафиуллина күмәк шигырь иҗат итәләр (Виновский, 1938, 23). Бу шигырьләр үз чорының иҗади җимеше булып кына әдәбият тарихына кереп калганнар. Алар барысы да Тукайга бер үк яссылыктан — иҗтимагый, сыйнфый көрәш ноктасыннан килеп бәя бирәләр.
Г.Хуҗиның «Габдулла Тукай истәлегенә» шигыре дә тулысы белән үз чоры таләпләренә җавап бирә. Шигырь вакыт категориясе ягыннан ике өлешкә бүленә: элек һәм хәзер, шуңа бәйле рәвештә Тукай образы да ике өлешкә аерыла. Беренче кисәктә шагыйрь азатлык символы итеп тасвирлана, иҗатының иҗтимагый эчтәлеге алга чыгарыла:
Көчле, батыр һәм мәһабәт тавыш белән
Җыр-кылычың уйнап торды яшен сыман…
Тукай азатлык көрәшчесе дип бәяләнә, шигърияте исә шул максатка ирешүдә төп корал буларак карала. Бу өлештә Тукай образы Таң йолдызы, Чулпан белән хисси янәшәлектә ачыла. Параллелизмда, — ди Лотман, — бер күренешнең эчтәлеге икенче күренешнең асылын күрергә ярдәм итә (Лотман, 1994, 118). XX йөз башы татар поэзиясендә Чулпан символик образы Тукайның халыкны якты киләчәккә алып баручы милли юлбашчы булуын билгеләүче төп үзәк булса, агымдагы чорда аның эчтәлеге үзгәрә. Ул үз халкын инкыйлабын юл белән иҗтимагый тигезлеккә, «коммунизмга» чыгаруда башлап йөргән беренче шәхес мәгънәсен ала. Бу өлештә Тукайның үлеме «байлар һәм дошман сыйныф» белән бәйләп куела да, икенче өлештәге Тукайга бәя бирелә башлый. Шагыйрьнең үлеме биредә үлемсезлеккә әйләнә, үзе көрәшеп алган социализмда ул мәңге яши дигән фикер үткәрелә. «Үткән тормышта» шагыйрьнең гомере үлем белән төгәлләнсә, агымдагы чорда аның мәңгелек яшәеше башлана, дип карала. «Үткән тормыш»та «ярлы сыйныф»ның азатлыгы өчен көрәше үлемсезлегенең башлангыч ноктасы буларак дәлилләнә. Бераз соңрак язылган С.Батталның «Тукай ядкяре», Х.Шабановның «Тукайга» кебек шигырьләрендә дә Тукайны бәяләүдә сыйнфый як алга алына.
Шул рәвешле, иҗтимагый юнәлеш вәкилләре Тукайга азатлык көрәшендә әйдәп баручы буларак якын киләләр, иҗаты исә шул максатка ирешү чарасы буларак аңлашыла, ягъни төп игътибар поэзиясендәге социаль мотивларга юнәлтелә. Ләкин шигырьләрнең сәнгатьчә эшләнеше йомшак, иҗтимагый пафос өстенлек итә. Бу юнәлеш вәкилләре Тукай турындагы поэзияне сәнгатьчә гүзәл әсәрләр белән баета алмый, сыйфат үсешеннән бигрәк, сан үзгәреше китерәләр.
Агымдагы чор Тукайга багышланган поэзиядә икенче катламны эстетик юнәлеш хасил итә. Эстетик яктан уңышлы шигырьләрдә лирик аһәң көчле, шәхеснең кичерешләр дөньясына киң урын бирелә, тойгылар үзгәреше, эчке халәт Тукайга бәя бирүнең үзенчәлекле алымына әйләнә. Тукай турындагы поэзиядә беренче тапкыр шагыйрьнең тормыш хроникасы яктыртыла башлый, шәхси-көнкүреш мизгелләрен шигърияттә чагылдыру теләге уяна.
1937 нче елда Пушкин иҗатына мөнәсәбәттә С.Франк болай дип язып чыга: «При всем различии эмпирической жизнью поэта и его поэтическим творчеством, духовная личность его все же остается единой, и его творения также рождаются из глубины этой личности, как и его личная жизнь и его воззрения как человека» (Франк, 1990, 433). Әлеге хасиятне милли җирлеккә мөнәсәбәттә дә әйтергә мөмкин: әдипләр Тукайның бөеклек серен, иҗади кыйммәтенең нигезләрен аның биографиясеннән эзлиләр. Ә.Галиевның «Кушлавыч» (1946), С.Шакирның «Тукай авылда» (1946), М.Хөсәеннең «Тукай исән» (1948) кебек шигырьләре Тукайны аның биографиясендәге төп урыннар — Кырлай, Җаек, Кушлавыч төбәкләре белән бәйләнештә ача. Боларда шагыйрь образы үзәктә тормый, ул төбәкләрнең совет чорында «чәчәк атуын» күрсәтү алга алына.
Д.Фәтхинең «Габдулла Тукаев» шигыре дә — шушы юнәлештәге әсәрләрдән. Автор үзе шигыренең жанрын «көлкесез фельетон» дип куйган. Бу, бердән, аңа үз фикерләрен укучыга үтемлерәк җиткерергә, икенчедән, чорга кискен бәя биргән әсәрне цензура күзеннән җиңелрәк үткәрергә мөмкинлек бирә. Шагыйрьнең шәхси тормышына тоташкан урыннарга бәйле рәвештә шигырь «Кабан», «Ташаяк», «Болгар», «Каберлектә» дип исемләнгән дүрт өлештән тора.
Тукай образы шигырьдә хәтер кебек бөек көч белән янәшә ачыла. Вакыт төшенчәсенең фәлсәфи эчтәлеге үзенчәлекле: үткән белән бүгенгенең рухи бәйләнеше төсен ала. Бүгенге дигәндә яшьләр, совет чоры тормышы гәүдәләндерелсә, үткән көзгесендә Тукай образы, аның шәхси уйланулары, эчке дөньясы, эш-гамәлләре җанландырыла. Чорларның каршылыклы кисешендә Тукайның бөеклеге, яшәү мәгънәсе, халык тормышында тоткан урыны кебек мәңгелек сорауларга җавап эзләнә. Авторга үзенчәлекле композицион алым ярдәмгә килә: һәр бүлектә үткән һәм хәзергенең каршылыгы тудырыла.
Кабан күле инде туңган. Тукай анда «җыр җырлап, милләтен уятып шигырь язып» йөргән булса, хәзер «Татсоюз боз вата, кыз халкы мәхәббәтен тиргәп шунда ята.» Шушы контрастлык аша шигырьгә яшәү мәгънәсе, максаты турындагы уйлануларны эченә алган фәлсәфи мотив үтеп керә. Шагыйрь, бердән, Тукай яшәешенең мәгънәви асылын, рухи бөтенлеген күрсәтергә омтылса, икенчедән, хәзерге чорның рухи түбәнлеген, мәгънәсезлеген ассызыклый. Ташаяк базарында да шул ук хәл күзәтелә. Бу өлештә автор Тукай шәхесенә бәйле рәвештә шагыйрь һәм заман мөнәсәбәтләре, татар поэзиясенең хәле-халәте турында уйлана. Шуңа күрә ике чор поэзиясе янәшә куела: Тукай иҗаты һәм яңалык тарафдарлары булып, традицион шигъри калыпны җимереп, «яңа маяклар кадарга» җыенган Такташ, Кари, Кутуй шигъриятләре. Бу чорда әдәби мирасны җимереп, футуризм, имажинизм, конструктивизм кебек модернистик агымнар пәйда була, автор шуларны күздә тота. Әлеге янәшәлек аша ул ике чор поэзиясенең аерымлыкларын үтемлерәк күрсәтүгә ирешә. Фәтхи «имән таякларының» татар халкы яшәеше, рухы өчен ят булуын, аның күңеленә Тукай шигъриятенең якынлыгын ассызыклый, ягъни Тукай иҗатының халыкчанлыгын югары күтәрә.
Гигант булып үскән тормыш өчен
Бөек хисләр җырлау — безнең антыбыз.
Ә никтер соң сүккән чаклы ук
Сөялмидер безне туган халкыбыз.
Шигырьнең өченче бүлегендә уйлары авторны «Болгар» кунакханәсенә алып килә. Бу өлештә вакыт контрастлыгы тудырылмый, Тукай шигъриятен Ф.Әмирхан, С.Сүнчәләй, С.Рәмиев кебек замандашларының уй-фикерләре, иҗатлары, халык тормышында тоткан урыннары белән чагыштыру шагыйрь поэзиясенең бөеклеген исбатлауга юнәлтелә.
«Каберлектә» дип исемләнгән дүртенче бүлегендә кабер образының эчтәлеге кешеләр язмышы белән бәйләнештә ачыла. Каберлектә каберләр бик күп, Тукайныкы да алардан бер ягы белән дә аерылып тормый, ләкин каршылык субъектив эчтәлектә тудырыла, Тукайның бөеклегенә автор фәлсәфи яссылыктан якын килә. Шагыйрь язмышының башкалардан аермасы шунда: кабере иңгән саен аның исеме, иҗаты күңелләрдә күтәрелә бара. Шигъриятенең халыкчанлыгы, лирик аһәңе, матурлыгы аны халык хәтерендә мәңге яшәтәчәк:
Гомерең зарлы, шигырең данлы.
Язмыш таптый кичкән юлларда.
Заман «сүгенмәсә», күңелем ябам
Теләк белән — һәйкәл куярга.
Шул рәвешле сәнгати каршылык тудыру алымы Тукай шәхесенә, иҗатына бәя бирергә, аның рухи байлыгына, иҗатының халыкчан эчтәлегенә, эстетик камиллегенә һәм шул сәбәпле Тукай образының үлемсезлегенә дан җырларга ярдәм итә. Бу — бердән. Икенчедән, ул яшәгән чор, вакыт төшенчәләре аша Фәтхи үз заманының мәгънәсезлеге, бушлыгы турында да уйлана, шуңа да Тукай чоры автор яшәгән дәиергә үзенчәлекле бәя бирү чарасына әверелә.
Өйрәнелә торган дәвердә эстетик юнәлешнең иң билгеле вәкиле – Сибгат Хәким. Ул – Тукай иҗатына таянган, аны күтәргән, алган юлыннан төрле чорда да тайчанмаган шагыйрь. 1938-1939 нчы еллар аралыгында иҗат ителгән «Пар ат» поэмасы Тукайга багышланган шигърияткә эчтәлек һәм форма яңалыгы алып килә. Лирик агымны эпик киңлек белән бер шәхес язмышында очраштыру да, вакыйганы шагыйрь кичерешләре белән җылыту алымы да, фольклордан яңача өйрәнү дә «Пар ат» поэмасыннан башлана (Галиуллин, 1988, 277).
Тукай әдәби образын автор чын мәгънәсендә матурлык эстетик категориясе аша бәяли, шагыйрь тормышына, яшәү рәвешенә, бөеклегенә яңача карау омтылышы ясый. Форма яңалыгы исә лирик геройның урыны үзгәрү белән характерлана. Моңа кадәр лирик герой Тукай шәхесен абсолют югарылыктан бәяләсә, хәзер ул шагыйрь белән янәшә баса, Тукай белән лирик герой хисләре параллель, янәшә сурәтләнә. «Төшенчәләрнең якынлыгы, янәшәлеге аларның аермасын, каршылыгы — охшашлыгын ачарга ярдәм итә», — ди Лотман (Лотман, 1994, 112). Безнең мисалда лирик герой белән Тукайның янәшәлеге икенчесенең бөеклеген тирәнрәк ачарга мөмкинлек бирә.
«Пар ат» поэмасы турыдан-туры Тукай образын үзәккә алмый, аңа бәя лирик геройның хис-тойгылары аша бирелә, «сюжет-композициядә урын алган вакыйгачыл моментлар һәм аерым кеше образлары беренче чиратта лирик «мин»нең рухи дөньясын ачуга ярдәм итәләр. Поэмада автор замандашларының Тукайга тирән, самими мәхәббәте шактый оста гәүдәләнә» (Рәмиев, 2001, 267). Поэма Тукай һәм лирик герой тормышы кебек ике өлешкә аерыла, язмышлар төрлелеге әсәрдәге катламнарга бүленешне китереп чыгара. Поэманың зур өлеше лирик геройның хисләрен, аның белән бәйле вакыйгаларны сурәтләүгә багышлана: туган авылына, әнкәсе катына кайтуы, бала белән ананың очрашу мизгелләре, анага булган чиксез мәхәббәт бәян ителә.
Әнкәем ул — кочагына алып,
Иң беренче булып үбүче һәм бәхетле көннәр тели-тели,
Тормыш эченә алып керүче.
Әй, табигать, күгең аяз була,
Йолдызларың дөрләп кабынса.
Бала күңелен ана нурга төрә
Авыр минутларда сагынса.
Ләкин бу лирик катлам — поэманың бер өлеше генә, төп фәлсәфи мәгънә, идея-эчтәлек исә — Тукай образы белән бәйле икенче катламда. Шунда С.Хәким шагыйрьнең яшәү мәгънәсен, иҗади һәм әхлакый зурлыгын, бөеклек сәбәпләрен ачарга омтыла, эчтәлек ике катламны үзара тоташтыручы образ-үзәкләр аша хәл ителә.
Поэмада ике катламны җыйнап торучы образ булып юл тора. Ике чорны, ике шәхесне, гомумән шигъриятне туплаучы, берләштерүче юл шигъри образы әсәр тукымасына салынган фәлсәфәне ача. Юл Тукайны, соңрак лирик геройны авылына алып кайта:
Җик атларны, кучер, кузгалабыз…
Күзлим кабат тирә-ягымны.
Кешеләрең якын синең, Кырлай,
Бөтен нәрсәң җанга ягымлы.
Ләкин юлның субъектив мәгънәсе моның белән генә чикләнми, ул — ике шагыйрьне, ике чорны берләштерүче, буыннар бәйләнешен тәэмин итүче үзәк тә. Һәр шәхес һәм иҗади, һәм шәхси тормышындагы үз юлы буйлап киләчәккә бара. Тукай шул юлдан киләчәккә атласа, лирик геройның юлы исә хуҗасын Тукайга илтә. Димәк, Тукай — халыкның, поэзиянең киләчәге, һәр буын үз юлын табып, аңа юнәләчәк.
Юл белән бәйләнештә поэмага пар ат символик образы килеп керә һәм Юлны кичәргә ярдәм итүче буларак гәүдәләнә. «Пар ат» белән юлга чыгу Тукайны кабатлау түгел, бу — Тукайны күңелдә яңарту» тагын да төгәлрәк итеп әйтсәк, поэзиядә Тукай принципларына турылыклы булып калырга шагыйрьнең тәүге мәртәбә ант итүе иде», — дип яза Г. Ахунов (Ахунов, 1971, 17). Тукай каләме тудырган шигъри чынбарлыкта пар ат унберенче елда шагыйрьне туган авылына алып кайта.
Тукайның куанычлы, шатлыклы хисләре белән бәйләнгән «пар ат» лирик геройны да авылына озата.
Шул ук вакытта образның субъектив эчтәлеге аның киң мәгънәдә килүен күрсәтә. Беренчедән, пар ат – Тукайның аерылмас иҗади юлдашы:
Йөрәгенә җыеп ярлыларның
Аһ-зарларын, сагыш-моңнарын,
Пар атында шагыйрь уйлап барган
Алар турындагы җырларын.
Икенчедән, пар ат С.Хәкимне Тукайга алып килүче образ буларак та аңлашыла. «Тукайга табынган кебек мин бер шагыйрьгә дә табынмадым,— дип яза ул үзе дә. — Тукай мине халык рухына алып керде, үз җиремә, үз телемә бик нык бәйләде, аның бәйләп тота торган ниндидер көче бар…» (Хәким, 1971, 102). Пар ат образы поэзия юлыннан баручы ике шәхесне — Тукай белән лирик геройны гәүдәләндерә. Бу сурәтләнеш аша автор үзенең Тукай традицияләренә тугрылыгын, поэзиядә шагыйрь белән даими янәшәлеген ассызыклый. Өченчедән, пар ат — Тукай шигъриятендәге халык, милләтнең якты киләчәгенә бәйле ышанычның С.Хәким әсәрләрендә дә үзәктә торуын, дәвамлылыгын дәлилләүче өмет символына әйләнә. Гомумән, «Пар ат» — авторның сугышка кадәр язылган әсәрләре арасында сәнгатьлелек җәһәтеннән дә иң камиле, аның композициясе, лиризмы иркен, ирекле. XX йөз башы татар поэзиясендә Тукай шәхси һәм иҗади үрнәк булса, С.Хәким өчен ул, барыннан да элек, сәнгатьчә камиллек моделе.
Шушы ук мотивлар аның «Шагыйрьнең балачагы» поэмасында да дәвам иттерелә. Әсәр нигезенә Тукайның биографиясендәге мәгълүм вакыйгалар салынган, шуңа да эпик башлангыч көчле, лирик яктан ул йомшак эшләнгән. Биредә балачак матурлык үрнәге буларак карала, табигать гүзәллеге дә аның белән янәшәлектә җанландырыла. Шигырьнең беренче өлешендәге шомырт, миләш, каен, чәчәкләрнең матурлыгы — аларның Тукай истәлеген саклаучы җанлы хатирәләр булуында. Икенче өлештәге матурлык сабыйның самимилеге, гөнаһсыз, уйсыз балалыгы белән бәйләнгән:
Ашъяулыгың аңа нигә кирәк,
Җитәрлек бит күлмәк итәге.
Песи булгач нигә әрәм китсен,
Читкә төшкән икмәк кисәге.
Шагыйрьнең балачак шатлыклары белән янәшә авырлыклары, ятимлек сыктаулары да килә, алар лирик геройда кызгану катыш соклану хисен уятуга сәбәп була. Димәк, Тукайның балачагы да кеше күңелендә соклану катыш матурлык уята алырга сәләтле.
Бу чор шагыйрьләре беренче адымнарыннан ук мифологик символларга мөрәҗәгать итәләр һәм аларны үзләренең дөньяга карашларында туган яңача фикерләү ачышына буйсындырып файдаланалар (Юзиев Н., 1989, 128). Г.Шәрәфнең «Шүрәле белән очрашу» шигыре дә — шул юнәлештә иҗат ителгән әсәрләрнең берсе. Шигырь «Гаенша бабай» имзасы белән Тукайның үлүенә утыз ел тулган көннәрдә Себердә — авторның нахакка гаепләнеп, сөргендә газап чиккән вакытында язылган (Тәрҗеманов, 1988, 15). Бу әсәрдә автор Тукай каләме тудырган Шүрәле образына мөрәҗәгать итә. Шагыйрь шәхесенең, иҗатының самимилеген, табигый аһәңен, бөеклеген, аңа булган соклану хисенең эчтәлеген, үз чорының атмосферасын Тукай яшәгән чакның матурлыгы һәм Шүрәле образы белән бәйләп аңлатырга омтыла. Автор өчен Тукай иҗаты, шәхесе — матурлык моделе, эстетик үрнәк.
Шигырь объектив эчтәлектә җәйге, кышкы табигать күренешләре һәм Шүрәле тормышы кебек ике өлешкә аерыла. Беренче өлештә җәйге һәм кышкы табигать гүзәллеге гәүдәләнеш таба. Җәйге табигатьнең яме табигый сурәтләнеш ала, ул чыннан да матур:
Яратам тургайның таңдагы сайравын
Каенның уйланып, җилфердәп шаулавын,
Яратам кош-кортның, уятып бер-берен,
Иртәнге төшләрен узышып сөйләвен.
Җәйге табигатьнең матурлыгы лирик герой күңелендә дә соклану хисен уята, шуңа аның рухы һәрдаим җәйгә тартыла.
Ләкин инде җәй үткән, лирик герой хәзер кыш хозурында яши. Кышкы табигатьнең дә үз яме бар кебек.
Әмма Шәрәф илдә хөкем сөрүче идеология тәэсирендә тормышның ясалма «матурландырылуы» кебек үк бу күренешнең шартлы булуың искәртә:
Әкияттә хан кызын йоклаткандай, урлап,
Сихерче Кыш-суык ыжгырып, тылсымлап –
Карларын сиптереп, мамыгын очырып,
Бизәгән һәммәсен, урманны йоклатып.
Моның аша автор илдә беркемнең берни аңларга, белергә теләмәвен, ясалмалылыкны мактап, аңа дан җырлап яшәүне кулай күрүен искәртә. Шигырьнең өченче бүлегендә әсәр тукымасына Шүрәле килеп керә, аның да тормышы матур, моңа төп сәбәп — алар илендәге бәйрәм, Тукайның туган көне.
Нәкъ утыз ел бүген шагыйрем үлгәнгә
Даһины — Габдулла Тукайны күмгәнгә
Һич онытмый аны шүрәлеләр халкы,
Олылап яд итә бар яше һәм карты
Шүрәленең сөенчесенә тагын бер эчке сәбәп бар: Тукайның аңа — әкияткә ышануы, ягъни күңеленең самимилеге, беркатлы матурлыгы. Хәзерге буынның аңа ышанмавы, матурлыкны күрә белмәве шүрәленең шатлык хисенә төшенкелек төсмерен алып керә. Шүрәле тормышындагы матурлыкка сәбәпче булган Тукайның аны күреп, аңа ышанып, әкият яза алуы лирик герой тормышының матурлыгына барып тоташа. Димәк, Тукай лирик герой күңелендә дә гүзәллекне аңлау хисен уята алган, шатлык тойгысының төп сәбәпчесе дә шагыйрь үзе булып чыга, шуңа лирик геройга табигать тә матур булып күренә. Матурлык эстетик категориясе бер үк вакытта тормышка бәя бирү чарасына да әйләнә, автор аның аркылы үз яшәешенә, үзенә һәм идеологиягә мөнәсәбәтен белдерергә омтыла. Субъектив эчтәлектә Шүрәле үзе үк икегә аерыла: Тукай яшәгән чордагы һәм хәзерге. Тукайның шүрәлесе җәйдә калган, хәзер исә ул картайган, кышта яши, ямьсез һәм ясалма бизәлгән:
Карасам, алдымда мөгезле шүрәле.
Картайган, агарган чәчләре, төкләре.
Никтер ул — бизәнгән, ак чәчәк — мөгезендә,
Ак чәчәк түшендә, сөякчел иңендә.
Аны хәзерге буынның матурлыкны күрә, тоя алмавы, Тукай кебек риясыз ышана белмәве олыгайткан, картаюына төп сәбәп булган дияргә нигез бар. Аңардан көлсә дә, Шүрәленең эчке дөньясы бай шагыйрьгә хөрмәте зур. Бу — авторның Тукайга бәясе.
Бары тик ышану яшәтә бит безне,
Өрәкне, убырны, бичура, пәрине.
Шул ышанмау инде үтерә илемне,
Юк итә дөньядан ыруым-нәслемне.
Г.Шәрәф үз чордашларын «өрәкләр» дип атый. Бу юллары белән ул матурлыкны тоя алмауның әкренләп илне рухи юкка чыгарачагын искәртә һәм чорның яшәеш кануннарын, идеологияне тәнкыйть итә. Димәк, лирик геройның матур дип үз-үзен ышандырып йөргән тормышы да нигездә ямьсез:
Ул — урман! Ул — урман!.. Гаҗәеп матурлык!
Бер тоташ ак чәчәк, акылдан шашарлык!
Дөнья «бизәлгәнгә» генә матур булып тоела, шуңа да лирик геройның күңеле рухи җылылык, матурлык эзләп «җәйгә» — Тукай чорына тартыла, Тукай аның өчен рухи бөеклек һәм самимилек үзәге, аның тормышының гүзәллеге — шагыйрь каләме тудырган матурлыкта. Сөргенлектә үткәргән авыр елларында рухи терәк һәм җылылыкны Шәрәф Тукай иҗатында таба, аңа үз заманы кыйммәткә ия түгел. Шигырьдә матурлык бу чор явызлыгына каршы торырлык көч булып күтәрелә.
Җәй Тукай яшәгән чор булса, кыш — автор иҗат иткән заман. Җыйнап әйткәндә, субъектив эчтәлектә шигырь капма-каршы ике өлешкә бүленә: Тукайның матурлыгы һәм лирик герой тормышының ямьсезлеге. Шушы контрастлык алымы авторга олы шагыйрьнең рухи дөньясын һәм матурлыгын тулырак ачарга мөмкинлек бирә. Шигырьдә үзенчәлекле композицион алым кулланыла: лирик геройның үзен Тукай белән бер дәрәҗәдә, бер югарылыкта күрәсе килә һәм шушы хыялый тәңгәллек аңа шагыйрьгә яңача карарга мөмкинлек бирә, матурлык-ямьсезлек төшенчәләренең каршылыгы эстетик бәя бирү чарасына әйләнә. Тукайның, бөеклеге мохитны яңача, үзенчә күрә һәм тоя алуында гына түгел, ә башкалар күңелендә дә матурлык хисе уята белүендә кебек нәтиҗә ясала.
Икенчедән, авторны илнең рухи халәте борчый. Схемачылык, идеологик көрәш, социалистик җәмгыять төзү идеясен генә алга куйган җәмгыятьнең киләчәге юклыгын, беренче чиратта рухи сәламәтлек кирәклеген дәлилли, һәм матур киләчәк Тукай идеаллары белән бәйләп карала.
Өченчедән, әдәбиятны иҗтимагый мөнбәр иткән чорда сәнгатьнең халыкта эстетик зәвык тәрбияләргә тиешлеге дәлилләнә, сәнгатьнең төп вазифасы шунда күрелә.
Әлеге шигыре белән Г.Шәрәф Тукай турындагы поэзиягә үзенчәлекле идея яңалыгы алып керә: шагыйрьне матурлык мөнбәренә күтәрә, аны «матурлык тудыручы» дип атый. Шәрәф өчен Тукай — эстетик идеал, шушы шигырендә аның матурлык турындагы фәлсәфәсе өскә калка.
Шул рәвешле, 1920—1950 нче еллар татар поэзиясендә Тукай образына бәя күбрәк социологик һәм уңышлы әсәрләрдә эстетик юнәлештә гәүдәләнә. Бу чор сәнгатьчә гүзәл, образның эшләнеше ягыннан камил күпләгән шигъри әсәрләр белән мактана алмый. Иҗтимагый вазифаларны, максатларны үзәккә алган чорда социологик юнәлеш өстенлек ала, күп шигырьләр шул рухта иҗат ителә. Тукай шәхесе сыйнфый көрәш планында ачыла, азатлык өчен көрәш символы булып күтәрелә, шигърияте шундый максатка ирешүдә төп чарага әверелә, сәяси идеалларга буйсындырыла. Поэзиясенең дә иҗтимагый ягына басым ясала, халыкчанлыгы шул структураның бер буыны итеп карала. Сәнгатьчә эшләнешләре ягыннан да алар шактый йомшак, бары «заказ» шигырьләр төсен ала. Шулай да чыгарылмалар бар: милләтне саклап калу омтылышы Тукайга милли яссылыктан бәя бирүгә сәбәп була, К.Хәмзин шигырендә ул милләтне инкыйраздан саклаучы буларак тәкъдим ителә.
Тикшерелә торган чорда Тукай турындагы лирикада матур шигъри үрнәкләр С.Хәким, Г.Шәрәф кебек эстетик юнәлеш вәкилләре тарафыннан тудырыла. XX йөз башы татар поэзиясендә Тукай рухи камиллек дәрәҗәсендәге инсан булып гәүдәләнсә, 1920—1950 нче еллар аралыгында иң беренче чиратта шигъри камиллек үрнәгенә әйләнә, матурлык эстетик категориясе шагыйрь шәхесенә, иҗатына бәя бирү чарасына әверелә. XX йөз башында әхлакый ягы алга алынса, бу чорда Тукай — эстетик идеал, ижаты — сәнгатьчә камиллек моделе. Шуның белән бәйләнештә Тукайга багышланган поэзиядә сәнгать-әдәбиятның эстетик кыйммәте, вазифалары турында сүз башлана. Алдагыларыннан аермалы буларак, эстетик юнәлештә иҗат ителгән әсәрләрдә лирик аһәң, образлы фикер көчле, Тукай турындагы әдәбиятны сыйфат ягыннан үстерүдә дә аларның өлеше зур.
{mospagebreak}
III бүлек
Хәзерге татар шигъриятендә Тукай
III. 1. Тукай турындагы поэзиядә яңарыш: әдәби һәм фәлсәфи җирлеге
Тукайга багышланган поэзиядә яңа сыйфат үзгәрешләре 60 нчы еллардан — татар әдәбиятының киңәю-тармаклану вакытыннан башлана. Аның, алдагы чорлар белән чагыштырганда, башкарак юнәлештә үсеп китүе фәлсәфи һәм әдәби фикердәге яңалыклар, әдәбиятның иҗтимагый кануннарны алга куйган идеологик кысалардан чыгуга омтылышы, дөньяны, яшәешне сәнгатьчә кабул итүнең яңа яклары ачылу белән аңлатыла.
«1953 нче елдан сталинчыл идеология әкренләп арткы планга күчә бара. Икенче Съезд моңа кадәр беренче планда торган идеаль геройга каршы чыга, аңа булган караш, таләпләрне тәнкыйть утына тота» (Салихов, 1999, 141). Илдәге «Хрущев җепшеклеге» дип исемләнгән ярымдемократик үзгәрешләр нәтиҗәсендә, шәхес культына нокта куела, бу исә «иҗат культы»ның алга чыгуына (Пятигорский, 1996, 321) сәбәп була.
Поэзиядә дә позитив үзгәрешләр башлана: гомумкешелек мәсьәләләренә, мәңгелек темаларга игътибар арта, «әдәби эзләнүләрнең объекты итеп моңа кадәр икенче планда торган яисә әйләнеп үтелгән күренешләр алына, дөньяны фәлсәфи иңләргә омтылыш көчәя (Богомолов, 1987, 127). Бу үзенчәлек-хасиятләр «пролетар әдәбиятның артка күчүенә китерә» (Торунова, 1997, 11).
50-80 нче еллар рус поэзиясе үсешен, яңа сыйфат-үзенчәлекләрнең башлангычын И.Кукулин «цензурага буйсынмаган» шагыйрьләр иҗаты белән бәйли һәм аны болай аңлата: «…Вероятно, еще и потому, что неподцензурная литература накопила огромный потенциал выработки самостоятелъных, «одиночных», но при этом эстетически проработанных и осмысленных мировидений — хотя в ней были и художественные группы, и различные иаправления» (Кукулин, 2001, 251). Бу үзенчәлекләрне татар әдәби җирлегенә күчереп, милли әдәбиятта яңа күренешләрнең, чишмә башын «цензурага буйсынмаган» Х.Туфан, С.Хәким, М.Әгъләмов, Р.Фәйзуллин, Зөлфәт кебек шагыйрьләр иҗаты белән бәйләргә мөмкин.
Илдә һәм әдәби тормышта барган позитив үзгәрешләр әдәби мәйданга XX йөз башының милли, 20-50 нче елларның иҗтимагый-сәяси һәм эстетик идеалларына алмашка синтетик идеал килүен тәэмин итә: Тукай образының сурәтләнеше катлаулы һәм катнаш төс ала. Аның синтетик характерда булуы әдәби, мәдәни, фәлсәфи синтез — бер әсәр чигендә Тукай образына мөнәсәбәттә шагыйрь һәм шигъриятнең хәле, шагыйрь — галәм, реалистик, романтик, мифологик традицияләрнең һәм дини фәлсәфәнең бергә кушылуы белән аңлатыла. Поэзия шагыйрьгә, элгәреләр традицияләренә яңа сыйфатлар да өстәп, берничә катлам бәя бирергә омтыла. Моңа шартлы уен, әдәби текстның үз эчендә башка текстлар белән ассоциациясе аша — интертекстуальлек (Борев, 2001, 458) ярдәмендә ирешелә. Француз белгече Ж.Женетт текстлардагы үзара керешүнең интертекстуальлек, паратекстуальлек, метатекстуальлек, гипертекстуальлек, архитекстуальлек кебек төрләрен аерып күрсәтә (Ильин, 2001, 104), Тукайга багышланган поэзиядә текстның үз эчендәге бәйләнешләренә нигезләнгән интертекстуальлек, әсәрнең исеме, эпиграфы белән бәйләнешенә караган паратекстуальлек кебек алымнар чагылыш таба. Агымдагы чорда Тукай образының сурәтләнеше тагын бер алым — шартлы уен ярдәмендә алып барыла. Шагыйрьнең төрле шәхси сыйфатлары, цитата, эпиграф рәвешендә әсәрләреннән өзекләр, аерым юллар, Тукай каләме тудырган. образлар белән «уйнау» барысы да бер ноктага – бәя бирүгә юнәлтелә. Әнә шул рәвешле, берничә катламнан торган кушылма хасил була.
Тукайга багышланган поэзия бу чорда сәнгатьчә эшләнеш, лирик геройның бирелеше ягыннан да шактый катлаулана. Б.Корман лирик геройның дүрт төрен аерып күрсәтә: автор үзе (собственно автор), автор-хикәяләүче (автор-повествователь), рольгә кергән лирик герой (герой ролевой лирики) һәм тар мәгънәдә кулланылучы лирик герой (Совр. Словарь-справочник, 2000, 249). Моңа кадәр Тукайга багышланган поэзиядә лирик геройның субъектив кичерешләре, шул хис-тойгылар аша Тукайга чиксез мәхәббәте, аның белән чиксез горурлануы яки шагыйрьне югалту ачысы белдерелсә, агымдагы чор шигърияте бу яктан шактый катлаулана. Лирик герой автор-хикәяләүче роленә керә һәм Тукайга читтән торып бәя бирергә омтыла, шагыйрь объектив геройга әйләнә. Икенче төркем шигырьләрдә Тукай лирик «мин»нең күңел халәтенә, субъектив образга әверелә.
Тукай турындагы шигърияттә реалистик традицияләр шагыйрьнең биографиясеннән мизгелләр, шәхси тормыш һәм характер сыйфатлары кебек якларның, әсәр тукымасына кереп, беренче катлам бәяне бирүдә катнашуы, шулар ярдәмендә аның яңа сыйфатларын ачарга омтылыш белән тоташып китә. Бигрәк тә поэмаларда отышлы файдаланылган бу катлам шигъри әсәрләрне гадоти яшәештән ераклаштыра һәм шул ук вакытта глобаль реальлеккә якынайта, Тукай тормышын кабат җанландыра, аны тышкы дөнья, галәм язмышы белән бер үремтәдә бирә.
Нигез-өлге белән параллель үстерелүче романтик сызык, беренчедән, шагыйрьнең эчке дөньясын, рухи омтылышларың, киләчәккә өмет-хыялларын чагылдыруда күренсә, икенчедән, шигырьләрнең лирик аһәңен көчәйтә, тар, күнегелгән боҗрадан алып чыга.
Романтик сызыкка яшәешнең дини ышанулар, җан кыючы яки яшәүгә көч бирүче затлар белән бәйле өченче буыны — мифологик фикерләр өстәлә. Бу сызык Тукай турындагы поэзияне әдәбиятның иң ерак катламнарына – халык авыз иҗатына, ырымнарга, мифологиягә тоташтыра. Соңгы елларда әлеге катламга игътибар аеруча көчәя. Моны 80 нче еллар ахыры — 90 нчы еллардан башланып киткән милли хәрәкәтнең «этник үзенчәлекләргә нисбәтән, көнбатыш казанышларын кертүне» күздә тотып, көнчыгыш традицияләрен яңартуы (Исхаков, 1997, 190, 130) аша мөселман, ислам мәдәниятенә якынаюы белән аңлатырга мөмкин. Әлеге үзенчәлек әдәбиятның исламга кадәрге һәм ислам дине белән бәйле узганнарга игътибары көчәюгә китерә. Бу сызык Тукай образында изге сыйфатларны, күңел сафлыгын, аклыгын, әхлакый бөтенлеге кебек хасиятләрне күрсәтергә һәм аның капма-каршысы — — шагыйрьне үлемгә китерүче көчләрне, җәмгыятьнең явызлыгын җанлы итеп фашларга мөмкинлек бирә, фәлсәфи-этик уйлануларга этәрә.
Боларга 60-90 нчы еллар поэзиясендә Тукайга бәя бирүнең төп хасиятләреннән берсенә әйләнгән әдәби, мәдәни үремтәләр бәйләнә. Бәя ике яклы төс ала: бердән, аның шагыйрьлегенә, татар әдәбиятын әйдәп баручы кебек иҗади хасиятләренә мөрәҗәгать ителсә, икенчедән, идеологик кысаларга кертелеп, ижтимагый-сәяси идеяләр белән генә яшәгән әдәбият үзе тәнкыйтьләнә. Авторлар әдәбият-сәнгатьнең бурыч-максатлары, үзәк сыйфатлары, әхлаклылыгы мәсьәләләрен күтәрәләр, Тукай шәхесенең һәм иҗатының яңа буын шагыйрьләргә йогынтысы, каләмгә тотынган кешенең намусы, әдәбиятның хакыйкатьне әйтеп бирү көче хакында тулы бер сөйләшү башларга мөмкинлек туа, «Халыкны бер дәүләт буларак тупларлык… мәдәни мохит» (Хакимов, 1999, 21) формалаштыруны алга алган соңгы елларда бу тенденция тагын да көчәя. Милли үсешкә югары мәдәният аша ирешеп булуы ассызыклана һәм Тукай иҗаты ярдәмче үрнәк модельгә әверелә.
Шигъриятне тәнкыйтьләүнең сәяси планга күчеп, иҗтимагый кануннарга, идеологик кысаларга тискәре мөнәсәбәтне ачуга юнәлтелүе үзгә бер катламны ача. 60 нчы елларда «тормыш фаҗигасенә әйләнгән хакыйкать»не (Яхин, 3 996, 53) чагылдыру, укучыга җиткерү омтылышы аны әдәбиятта да әйдәп баручы темага әйләндерә. Шагыйрьләр хакыйкатькә ирешүнең яшәп килүче сыйфатларын тәнкыйтьләү аша җәмгыять һәм илдәге идеологиягә, аның халыкка китергән авырлыкларына тискәре карашларын белдерәләр һәм моңа Тукайга мөнәсәбәт аркылы ирешәләр.
«Динне дә милләткә хезмәт иттерү» (Сафин, 1997, 97) принцибы көчәйгән 90 нчы еллардан сәяси фикер-бәя яңа сыйфатлар белән байый. Бу чорда «поэзия милләт азатлыгы, татар телен, халыкның динен, гореф-гадәтләрен, меңәр еллар дәвамында камилләшә, чарлана килгән әхлак кагыйдәләрен саклар эчен көрәш юлына» чыга (Галиуллин, 1996, 100), тарихи хәтерне торгызу, милли мәдәният һәм традицияләрне яңарту идеаллары беренче планга куела (Нигматуллина, 1997, 173). «Сәяси мөстәкыйльлегебезне ныгыту җирлегендә күп гасырлар буе ачлы-туклы яшәп, изелеп, кыерсытылып килгән газиз халкыбызны хөр һәм мул тормышка чыгару идеясеннән дә зуррак һәм бөегрәк идея юк бүген, — дип яза И.Нуруллин, —… Әдәбият һәм сәнгать, билгеле инде, югары әхлак нормаларын аңнарга сеңдерү өлкәсендә җигелеп тартырга тиеш» (Нуруллин,1993, 133). Тукай турындагы әдәбиятта бу мәсьәләләр шагыйрь образы аша хәл ителә: ул халыкка азатлык, милли бәйсезлек яулап алу үрнәгенә, хәтта әләменә әйләнә.
60-90 нчы еллар Тукайга багышланган поэзиядә тагын Бер яңа юнәлеш — жанрлар синтезы ачык төсмерләнә. Бер шигырь эчендә лирикага хас алымнардан тыш, башка әдәби чараларның кушылуы жанр чикләрен киңәйтеп җибәрә: хис-тойгыларга эпик төргә хас вакыйгалар катламы, биографик сурәткә замана образының чагылышындагы сатирик алымнар бәйләнә, эпистоляр стиль алымнары килеп керә. Шулай итеп, төрле жанр һәм стиль үзенчәлекләренең синтезы туа.
Шул рәвешле, Тукай образы агымдагы чорда элгәреге традицияләргә яңа казанышларны да өстәп, синтетик идеал булып мәйданга чыга. Бер поэтик әсәр чигендә аңа берничә катламда бәя бирелә, төрле сыйфатлар тупланып, бер ноктага — шагыйрь образының сурәтләнешенә юнәлтелә. Бу исә Тукайга багышланган поэзиянең 60-90 нчы елларда югары үсешкә ирешүе, сәнгати һәм нәзари яктан катлаулануы турында сөйли.
III. 2. 1960-90 нчы еллар татар поэзиясендә Тукай образы
Әдәби фикер үсешенең алдагы дәверләрендә әдипләр шагыйрь шәхесенә төрле — милли, иҗтимагый-сәяси, шәхси һәм эстетик позицияләрдән якын киләләр. 60-90 нчы еллардагы Тукайның сурәтләнешендә әлеге яклар, яңа сыйфатлар белән баеп, бер әсәр чигендә үзара керешеп, үрелеп китәләр. Бу бүленеш шигырь тукымасында берничә катлам хасил итә.
Агымдагы чорда Тукайга багышланган поэзиядәге яңарышны «Һаман шулай?, «Халык төсе», «Без һаман бергә», «Язгы авазлар», «Чәчәкләр китерегез Тукайга», «Кулын канга батырса да» кебек әсәрләре белән Х.Туфан хәбәр итә. Аның шигырьләрендә лирик геройның хис-кичерешләре белән бергә татар җәмәгатьчелегенең милли-мәдәни карашлары да урын ала, еш кына кушылып китә.
Шагыйрьнең «Без һаман бергә» шигыре хис-кичереш үзгәрешенә корылган: халыкның Тукайга карата чиксез мәхәббәте, олы хөрмәте уяткан шатлык белән башланган шигырь өмет, ныклы ышаныч төсмере өстәлгән горурлык хисләре белән тәмамлана.
Мәгълүм булганча, татар халкы XX йөз башы әдәбиятыннан ук Тукай йөзендә үзенең рухи юлбашчысын күрә, аны маягы итә. Туфан да үзенең шигырендә шул традицияләргә таяна, аларны яңа югарылыкта үстерә:
Бүген сине
Үзе сәламли
Залимнардан азат замана…
Ничә дәвер үтте, ничә чор, —
Ә син һаман безнең арада
Бергә кичтек
Кара төннәрне,
Бергә киттек иске дөньядан,
Җуймадык без сине бер кайда, —
Заман белән бергә син һаман.
Ләкин бу — бәянең бер өлеше генә. Шигырь юлларының эчке фәлсәфәсе шул чор сәясәтенә керешеп китә, аны тәнкыйтьләү чарасына әйләнә. Әлеге юллары белән лирик герой илдә яшәп килгән кануннарга, барлык халыкларның, шул исәптән татарларның да юлбашчысы Сталин дигән мөһер сугылуга каршы чыга. Шуңа да «Залимнардан азат замана», инкыйлабка кадәрге тормыш белән түгел, узаман-җитәкченең китүе белән тоташа. Әнә шулай киләчәккә залим юл белән түгел. эволюцион үсеш ярдәмендә бару мәслихәт дип табыла, милләт язмышы рухи идеаллар даирәсенә бәйләнә.
Шигырьдәге төп сызыкны тәшкил иткән иҗтимагый фикергә Тукайның мәңгелеге фәлсәфәсен гәүдәләндергән әдәби сурәтләр керешеп китә һәм объектив төстә шагыйрьнең заман белән бергә яшәвен, һәр чорда үзенчә укылып, кабул ителеп, киләчәккә баруын гәүдәләндерә.
Бу мотивлар Туфанның «Юл» шигырендә янә калкып чыга һәм үстерелә. Шагыйрь автор-хикәяләүче роленә кереп, Тукайга объектив бәя бирергә омтыла. Әсәрнең исемендә үк чагылган һәм символик мәгънәгә ия юл образы халыкны киләчәккә — «таңнарга таба илтүче» буларак конкретлаша:
Тарихның төнле, сөремле,
Томанлы җирләре бар,
Таңнарга табан дәшүче
Тынгысыз ирләре бар.
Әлеге строфа үзе үк ике катлам бәяне эченә ала. Лирик герой «төнле, сөремле, томанлы» җирнең сыйфатларын илдә яшәп килүче идеологиягә күчерә, шул рәвешле иҗтимагый, җәмгыяви кануннарга каршы тәнкыйтьне гәүдәләндергән иҗтимагый-сәяси бәя барлыкка килә.
«Төнле, сөремле» илнең барырга юлы ачык түгел, билгесез, томанлы, ләкин киләчәктә аны көтә торган якты таңнар бар. Әлеге сурәт шигырьгә яңа — романтик сурәт алып керә. XX йөз башы романтикларындагы «матур киләчәк»не гәүдәләндерүче таң символик образы шагыйрьгә илнең якты, матур киләчәккә ышанычын, өметен күрсәтергә ярдәм итә. Бүгенге тормыш ямьсезлекне, караңгылыкны тудырса, киләчәк аның капма-каршысы — яктылыкны вәгъдә итә. Шул рәвешле, юл үткән белгән бүгенгене, киләчәкне тоташтыручы, яңа «таң»га илтүче үзәк булып калка.
Ләкин бу — өзлексез дәвамлы процесс. Чордашларын «таңнарга» алып чыккан Тукай бүгенге кешелекне дә алга әйдәү сәләтенә ия. Әнә шулай ул «Тукай юлы» булып та аңлашыла. Туфанның А. С. Пушкинга атап язылган «Кулын канга батырса да…» шигырендә Тукайның яңа сыйфатлары тагын да калку күренә. Шигырь Пушкинга багышланса да, идея-эчтәлеккә бәйле төстә әсәр тукымасына Тукай образы килеп керү табигый кабул ителә, шагыйрьнең асыл максатын төсмерләргә мөмкинлек бирә: «Пугачевлар узган юлдан» килеп керүе үзе үк халыкка ирек яуларга, милләтенә азатлык дауларга килүен гәүдәләндерә.
Төкерде дә илбасарның
Капкасына, тактасына.
Алып керде
Туган илен
Сезнең иҗат бакчасына.
Милли азатлык идеяләре Пушкин, Тукай иҗатлары белән бәйләп куела һәм янәшәдә әдәби эчтәлекле катлам килә. Бу катлам әдәбиятның иҗтимагый дәрәҗәсен күтәрергә омтыла, моның өчен шагыйрьләр һәм хакимнәр — дәүләт эшлеклеләрен янәшә куеп чагыштыра, беренчеләренең өстен булуын раслап, халыкның төп әйдаманнары — шагыйрьләр дигән нәтиҗәгә килә. Х.Туфан шулай әдәбиятның тормыш-яшәештәге урынын хәтта хакимият баскычыннан югары күтәрергә тели. Социологик кыйммәтләрне кире кагучы катлам моны һич тә аксиология ноктасыннан гына эшләми, бәлки, милли-иҗтимагый аспектны үзәккә куя. Әсәрдә, бердән, ике шагыйрьнең дә милли азатлык яулап алуда терәк булулары күрсәтелсә, икенче яктан, сәнгать иреге турында сөйләнелә. Әнә шулай Тукайга багышланган поэзиядә, шагыйрь образына бәйле рәвештә, сәнгатьнең изге вазифа-бурычлары турында сүз башлана. Аның беренче хасияте итеп сүз сәнгатенең Пушкин, Тукайлар хыялындагыча азат һәм хөр булырга тиешлеге билгеләнә. Сәнгатьнең бәйсезлеге автор сүз, иҗат иреге алга куелмаган җәмгыятьне, шигъриятне дә тәнкыйтьли һәм даһи остазлардан үрнәк алырга чакыра.
Тукайның милләт яшәешендә, поэзиясендә тоткан урыны турындагы уйлануларны эченә алган «Тукай дәфтәреннән» шигырьләр циклында С.Хәким героен татар халкының әйдәп баручы, хакыйкатьне союче юлбашчысы итеп күтәрә:
Килде Тукай… Әйтте халык: Үзе…
Ияр аңа, инан, туры бар.
Бу сынатмас, бу беркайчан сатмас,
Йөзендә нур, иман нуры бар.
Ләкин реаль чынбарлык белән янәшәдә шагыйрьнең тагын бер сыйфаты ачык төсмерләнә: XX йөз башы традицияләрен яңартып, С.Хәким аны пәйгамбәр белән тиңләштерә. «Йөзендәге нур, иман нуры» гыйбарәсе шуны дәлилли. Мондый чагыштырулары белән автор Тукайның изгелеген, аклык-сафлыгын, әхлакый бөеклеген исбатлый, сәяси генә түгел, рухи үрләргә әйдәп баручы булуын да искәртә. Тукайның, Мөхәммәт пәйгамбәр кебек үк, халкын җыеп-туплап, ак юлдан иманга, тугърылыкка, бәхеткә алып баруын ассызыклый.
Шагыйрьнең «Бер татарда ничә йөзләп шагыйрь» шигырендә Тукай образы яшен символы аша ачыла. Татар поэзиясендә күп мәгънәләрдә кулланылган яшен, гомумән, Тукайның яраткан образларыннан була, публицистикага да аны беренчеләрдән булып шагыйрь үзе алып керә.
Бер татарда ничә йөзләп шагыйрь, һәр шагыйрьне истә тот аерым,
Кайта идем уйлап мин шуларга
Йогынтысын уйлап Тукайның.
Шигырь Тукай һәм башка шагыйрьләр кебек ике яссылыкка аерыла, һәр өлешнең эчтәлеге яшен белән кыр символлары аша җиткерелә. Кырда утырган карт карама, карт нарат агачлары аркылы поэзиядәге башка шагыйрьләр символлаштырыла.
Кинәт бөтен кырны яктырткан яшен «яктылык кайсына күбрәк төште соң?» дигән риторик сорау аркылы лирик геройны фәлсәфи уйлануларга этәрә. Сорауга шунда ук яшен кырны бертигез яктыртты дигән җавап бирелә. Киләсе строфадан кыр һәм чорның шигъри үрелеше туа, шуңа бәйләнештә яшен символының субъектив мәгънәсенә төшенергә мөмкинлек барлыкка килә. Бердән, кырны бердәй яктырткан яшен кебек Тукай да үз чорының сәяси тормышын, яшәешен, көнитеш дәрәҗәсен ачса, икенче яктан, шигърият үсешен билгеләүче бизмән, поэзия вәкилләренең һәркайсына тигез йогынты ясардай остаз булып аңлашыла. Чыннан да, ул үз чорының «яшене» булган икән:
Яшен кырны яктыртты бертигез,
Бер кыр — бер чор гөлт итте,
Күз алдында җир яшәреп китте,
Берсен берсе
Узышып гөл китте.
Шул рәвешле, бер-берсенә үрелеп ике — әдәби һәм сәяси-иҗтимагый фикер үстерелә. Әлеге строфа әдәби катламда Тукайга бирелгән бәяне “уку”га юнәлтелә. «Гөл китте» романтик символы әдәбият-сәнгатьнең үсүе, Тукай традицияләренең дәвамчанлыгы булып аңлашыла. Шуңа бәйле яшеннең уңай мәгънәсе дә ачыла: ул кырны яктыртып кына калмый, «җирне яшәртеп, гөлләр үсәргә уңдырышлы туфрак» та әзерли. Яшеннең бу сыйфаты күчерелмә мәгънәне — Тукай иҗатының да татар поэзиясенә «яшәреп», яңарып, үзенчәлекле яңа юлдан үсеп китәргә этәргеч бирүче үрнәк иҗатка, үзеннән соңгы буын шагыйрьләр өчен уңдырышлы җирлеккә әйләнүен өскә калкыту өчен кирәк. Шуңа «җир яшәреп, гөл китү» татар шигъриятенең Тукайдан соңгы үсеш чоры булып та «укыла», кабул ителә ала. Димәк, яшен символы ярдәмендә тудырылган ике катлам эчтәлек аша автор Тукай иҗатының төрле якларына бәя бирүгә ирешелә. Бердән, ул үз чорының тормышын, шигъри дөньясын яктыртучы, «чагып алучы», һәр замандашына бердәй уңай йогынты ясаучы, халкына нур сибүче остаз шагыйрь, икенчедән, юлбашчылык сыйфатлары әдәби җирлеккә күчерелеп, ул поэзиянең алдагы үсешенә ныклы этәргеч, үрнәк җирлек, әдәбият-сәнгатьне әйдәп баручы буларак бәяләнә.
Р.Фәйзуллинның «Яздан аерып булмый Тукайны!» шигырендәге строфадан строфага алмашына барган символлар аша чагылган идея, фикер Тукайны һом аның турындагы поэзияне яңа сыйфатлар белән баета. Яз образының төрле мәгънәләрен «уйнату», символның алышына барган мәгънәсе шагыйрьнең төрле сыйфатларын ачарга мөмкинлек бирә.
Яздан аерып булмый Тукайны
Язда килгән, язда ул янган.
Язы киләчәге барлар ничек китсен,
Ничек югалалсын дөньядан.
Беренче строфада ул Тукайның мәңгелегенә ишарәли: галәм киңлегендә барган мәңгелек табигый алмашыну — язның кабатлануы кебек, аның да сүнмәс киләчәге булуын искәртә. Бу юллар шагыйрьнең мәңгелеген символлаштыручы фәлсәфи һәм киләчәккә өметне гәүдәләндерүче романтик фикерне үзара үрә. «Язда яну» гыйбарәсе шагыйрьнең зур идеаллар, киеренке тормыш белән яшәп, тиз арада дөньядан китүен дә гәүдәләндерә. Икенче строфада язның эчтәлегенә яңа хасиятләр өстәлә:
Язны җуймый
Кара елларда да,
Халыкның ул гүзәл гамьнәрен,
Хыялларын чорлар аша безгә —
Бүгенгегә китереп бәйләде.
Алдагы юллардан дәвам итүче романтик чылбыр рухи яшәешкә тоташа. Тукай күңелендәге өмет, хыял, гүзәл гамьнәрне туплаган яз символы күңел аклыгын, сафлыгын яктырту (яз белән кара елларның янәшәлеге аны үзгә дәрәҗәгә күтәрә) белән бергә аның яшьлегенә дә ишарә итә. Шагыйрь хыялларын бүгенгегә бәйләве халык күңелендә даими «яз» булдырып торуын, киләчәккә өмет белән яшәтүен күрсәтә кебек. Киләсе строфада шагыйрь изгелеген дәлилләп, тагын бер сыйфат өстәлә: ул игелеклелек үрнәге булып яңгырый.
… Ә шулай да булалган бит илгә
Игелеклелек үрнәге.
Р.Фәйзуллин автор-хикәяләүче роленә кереп, Тукайны Мөхәммәт пәйгамбәр кебек үк әхлакый үрнәк итеп күтәрә һәм аны «халыкның бәгыре» дип исемли, ягъни милләтен яшәтүче үзәккә тиңли.
Шул рәвешле, ел фасылының кабатланып торуы кебек гомерлек әйләнеш «яздан аерылмаячак» шагыйрьнең мәңгелеген тәэмин итсә, Тукай үз чиратында халкын үлемсезлеккә китерә. Әлеге бәйләнеш аркылы аның бөеклеге, изгелеге, әхлакый бөтенлеге, мәңгелеге исбатлана һәм ике чорны тоташтыручы рухи үзәк булуы күрсәтелә.
Р.Мингалимнең «Язгы Тукай янында» шигырендә дә шагыйрь яз символик образы белән бәйләнештә ачыла.
«Ачылды тау…» — диләр язда,
Тау түгел, йөрәктер ул! —
Язда шулай бер ачылу,
Яңару кирәктер ул…
Шигырь символлар аша бирелгән тирән фәлсәфи нигезле. Язын кардан ачылган тау кебек, һәр язда лирик геройның йөрәге «йокыдан, үзен басып торган көчтән» арчына, яңара. Тик тауның ачылуы язга бәйләнсә, лирик герой күңеленең тернәкләнү, чистарыну фәлсәфәсе Тукайга тоташа. Димәк, бөек шагыйрь — халкың агартучы, күңелен сафландыручы илаһи, югары көч. Алдагы строфада мифологик символлар шигырь тукымасына яңа эчтәлек алып керә:
Күрсәгез кара күбәләк,
Юрамагыз яманга.
«Өстегезгә актарылып
Күк төшеп килә!» — дисәм,
Иелмәгез, таралмагыз!
Шунда гына сез исән…
Җан алучы мәгънәсендә килүче кара күбәләк татарны юк итәргә омтылучы көчләрне символлаштыра. Күк төшеп килү — борынгы ышанулар буенча, дөнья бетү белән бәйләнгән төшенчә. Димәк, ул беренче юлларда башланган фикерне тагын да көчәйтә: җир шарындагы кешелекнең бетүен күздә тота. Афәттән котылуның бер чарасы — бердәмлек. Бу символларның эчке мәгънәсе XX йөз башы татар әдәбиятының төп идеясеннән булган, аны яңа фикри һәм эстетик югарылыкка илткән берләштерү идеясен яңарта. Әнә шулай мифологик катламга чор сәясәте турында уйланулар иярә, фикер тыгызлана. Дүртенче строфага Тукайның халык тормышындагы ролен чагылдыручы реалистик-романтик сурәт иңә:
«Кысыла офык боҗрасы,
Ул элмәк икән!», — дисәм,
Анда гасырлар чайкала,
Без аякта, без исән.
Милләтне буучы, юк итүче көчләрне чагылдырган офык боҗрасындагы гасырлар гына халыкны саклап тора. Бу символлар аркылы татарны инкыйраздан нәкъ менә аның үткәне, тарихы, даһилары исән килеш яшәтә, киләчәккә өмет нуры бирә дигән идея үткәрелә. Шул халәт лирик герой күңелендәге борчылуның шатлык төсмере белән алмашынуына сәбәпче була. Бишенче строфада югалудан саклап килүче үткән образы Тукай шәхесе булып конкретлаша. Әнә шулай аклык, сафлыкка ия шагыйрь татарны инкыйраздан коткарып, юкка чыгудан саклаучы көч югарылыгына күтәрелә.
К.Сибгатуллинның җан фәлсәфәсенә нигезләнгән «Яшь белән дә, җан һәм тән белән дә…» шигыре дә Тукайның рухи дөньясын ачуга юнәлтелә. Әсәр Тукайдан алынган &laqulaquo;Ни сәбәптән җир йөзендә тәнгә — мунча, җанга — юк» эпиграфы белән ачыла. Автор, шагыйрьнең сүзләрен «уйнатып», аның үзенә һәм чорга бәя бирүгә юнәлтә, шулай итеп, шигырьгә паратекстуальлек алымы килеп керә, Тукайга субъектив бәя өстенлекне ала. Шигырь ике өлешкә бүленә. Беренчесендә лирик герой үз җанына бәя бирә: еллар агышында кеше яше, тәне белән генә түгел, җаны белән дә олыгая, ваклана, «дөнья белән бергә болгана»:
Яшь белән дә, тән һәм җан белән дә
без дә олыгаябыз.
Нишләтәсең, дөнья белән бергә
без дә болганабыз.
«Без» төшенчәсе лирик герой һәм аның тирәлеге белән генә чикләнмичә, гомумкешелек мәгънәсен ала. Шартлылык шигырьнең колачлау киңлеген, фәлсәфәсен киңәйтә, тирәнәйтә. Автор дөнья, тормыш кануннарының кеше күңеленә, рухына тискәре йогынтысын күрсәтергә тели. Икенчедән, мөселманнарда тумыштан саф, керсез яшь җаннар олыгайган саен гөнаһлар туплый бара дип аңлатыла, «җан белән олыгайган» буынның болгануы», керләнүе шул фәлсәфәне дә яңарта.
Икенче строфада лирик герой каралуның сәбәпләрен төгәлләштерә: яңгыр, җилләр төсне уңдырган кебек үк, кеше дә тормыш «җилләреннән» күңел сафлыгын саклап кала алмый.
Вакыт агышы, мохит, тирәлек белән бәйләнгән һәм тормышта еш була торган авырлык, газап-михнәт, басымнарны символлаштырган яңгыр, җилләр нинди генә изге күңелле кешенең дә кыенлыклар тәэсирендә үзгәрүен, сыналуын, бәгыре катыланып, җаны керләнүен — «тузан кунуын» сурәтли, яшәү фәлсәфәсен шул әйләнеш белән бәйли. Кешелеккә, яшәешкә бәя биргән фәлсәфи фикер соңгы строфада ясалачак әхлакый нәтиҗәгә җирлек әзерли:
Кешенеке кебек бар минем дә,
Чорым, җирем, анам,
Тик барыбер, керсезме дип җаным,
Мин Тукайга киләм.
Заман шаукымында керләнгән күңел белән саф Тукай җанының контрастлыгы соңгысының намус, әхлак, вөҗдан дәрәжәсен ачарга мөмкинлек бирә, шигырьгә җир яшәешенең пычраклыгыннан күңел чисталыгына омтылу мотивын алып керә. Җан — кешенең намус пакьлеге, вөҗдани чисталыгы белән бәйле төшенчә. Автор күзаллавында аның хыялы тудырган чор, җир, ана, Тукай җаннары бар. Чор, җир төшенчәләрен заман, ана образын лирик геройның милләте дип «укырга» мөмкин. Димәк, ул үз чорына һәм халкына бәя бирә, әнә шулай аерым кеше язмышы белән милләт язмышы берегә. Бу авторның милләт хәленнән ризасызлыкны белдерүче сәяси фикер-карашы ачылуга китерә. Лирик герой халкының яшәешеннән, бүгенгесеннән, үзеннән канәгать түгел. Йөрәкләре чиста дип ышанган «җир, ана күңелләре» аның җанын сафландырырлык югары дәрәҗәдә саклана алмаганнар. Ул аклыкка Тукай белән янәшәлектә генә ирешә ала. Шулай итеп, шигырь лирик геройның, киң мәгънәдә милләт күңеленең керлелеге һәм Тукай җанының чисталыгы кебек ике капма-каршы якка аерыла. Әхлакый антитеза алымы шигырьнең тәэсир, ышандыру көчен арттыра. Шагыйрьнең халык тормышында тоткан урынын бәяләүче реалистик-романтик катламда Тукай кешелекнең җанын сафландыручы, рухын саклаучы үзәгенә күтәрелеп, намусы кешелеккә бизмән, әхлакый бәянең иң югары ноктасы, пәйгамбәрләргә хас әхлакый камиллек һәм халыкка хезмәт үрнәге итеп куела. Р. Ганиева Кол Гали, Й.Баласагунлы әсәрләреннән үк татар әдәбиятында катарсис, ягъни рухи чистарынуның сабырлык фәлсәфәсе белән янәшәлеген күрсәтә (Ганиева, 1988, 125-126). Бу шигырьдә дә лирик герой рухи чистарыну омтылышы ясый һәм моңа сабырлык, аклык символларында йөргән Тукай образы аша ирешә.
Әлеге югары таләп һәм бәя әдәбиятка күчерелеп, татар сүз сәнгатенең дәрәҗәсен билгеләүче «Тукай әдәбияты» дигән төшенчә туа. Әдәби катламда үткәрелгән фикер Тукайга багышланган поэзиядә Х.Туфаннан башланган әдәбиятның сафлыгы турындагы сүзне тиешле югарылыкка җиткерергә мөмкинлек бирә. Пушкин образына бәя биреп, Вяч.Иванов болай дип яза: «Если он, свободный от всякого искусству внеположного явления, пробудит, тем не менее, в людях «добрые чувства» и тем станет «любезен народу», то это будет только следствием внутренней соприродности Красоты и Добра; Главное же его дело, собственное дело Красоты, может быть, окажется и малодоступным народу в целом и будет оценено только немногими, посвящеиными в таинства поэзии» (Иванов, 1990, 255-256). Әлеге сүзләрне Тукайга мөнәсәбәттә дә әйтеп булыр иде. Кеше хакыйкатькә җитү, шуны халыкка әйтү өчен изге күңелле, саф булырга тиеш, ди К.Сибгатуллин һәм хаклыкны, рухи матурлыкны җиткерү үзәгенә әдәбиятны, шагыйрьне күтәрә.
«Тукайны сагыну» шигырендә М.Шабаев та Тукай шәхесенең әхлакый сыйфатларына игътибар итә, аны лирик геройның кыйналган вөҗданын «юучы мунча» символик образы аша сурәтли:
Кыйнала вөҗданым,
Мунча эзли җаным,
Эзли Тукайдан — Тукайга кайтам!
Бу мотив Г.Афзалның «Йөрәгемдә йөртәм сине» шигырендә дә үзәккә алына, паратекстуальлек алымыннан шагыйрьне сафлык, намус, аклык символы итеп күтәрүче эпиграф кулланыла. Автор-хикәяләүче Тукай белән шартлы диалог тудыра:
… Ял иткәндә ятып укыйм сине,
Тору белән алып укыйм иртән сине.
Ак кәгазьдәй намусыма судья итеп,
Гомер буе йөрәгемдә йөртәм сине.
Хәтта «ак кәгазьдәй намуска» судья була алган Тукай — Камил дәрәҗәдәге югары сыйфатка, аклыкка ия шәхес. Киләсе строфаларда шагыйрь әлеге сыйфатларны «уйната», аклык иясенең төрле шәхси һәм иҗади сыйфатларын ача. Беренче строфада шагыйранә остаз һәм табыну үзәге булган Тукайның сыйфатлары алдагы юлларда тагын да көчәйтелә, яңа баскычка күтәрелә:
Җырларыңа хозурланып ил шатлана,
Бүрек салып керәбез җыр бакчаңа.
Яшең белән сугарылган бу гөлләргә
Баккан саен сабыйлардай җан сафлана.
Һәр образ-символ әсәр тукымасына үзенә хас идея-эчтәлекне алып керә. Тукайның шигырьләрен гәүдәләндергән гөлләр тупланып, җыр бакчасы — шагыйрь иҗатын хасил итә. «Бүрек салып керү» гыйбарәсе шагыйрьгә булган хөрмәтне, ихтирамны, олылыкны күрсәтә. Икенчедән, бүрек салу сурәте яшеренү, ачылып бетмәүнең капма-каршысы булган үзенчәлекле мәгънә тудыра: Тукайның «җанны сафландыручы» иҗат бакчасына «ачылып», ягъни саф күңел һәм намус белән генә якын килеп булуга ишарә итә. Тукайның шәхесе дә, иҗаты да аклык, сафлыкка ия, шул сыйфаты башкаларны да үз артыннан әйди, пәйгамбәрләрдәй җаннарын сафландыра. Әлеге юллар шагыйрь нәкъ шундый булырга тиеш дигән фикерне тулаем сүз сәнгатенә юнәлтә, юллый. Киләсе строфага килеп кергән яңа сурәтләр реалистик-роглантик синтезга китерә.
Тукай, халкым йөрәгенең ярасы син,
Ил алдында ил күзенең карасы син.
«Йөрәк ярасы» образы Тукайга булган чиксез мәхәббәтне һәм халыкның аны югалтудан туган сагышын сурәтли. «Күз карасы» символы исә, бердән, шагыйрьнең чиксез кадерен белдереп килсә, икенчедән, илнең бүгенгегә, киләчәккә Тукай күзе аша каравын, аның карашы белән аңлавын, бәяләвен җиткерә. Автор Тукайның поэзиядәге, милләт тормышындагы урынын әнә шулай бәяли.
Г.Рәхимнең «Тукай» шигырендә дә шагыйрь халыкның намусын символлаштыра:
… Тик белделәр алар,
Бу бит үлем түгел,
Әверелү иде халык намусына.
Ш.Галиевның «Туры Тукай» шигырендә объектив планда шагыйрь әхлакый камиллек, намус һәм туры сүз символы булып күтәрелә, рухи камиллек фәлсәфәсе аша чагылдырыла. Моңа исә аның тормыш-яшәеше, көнитеше белән намус, әхлагын чагыштыру ярдәмендә ирешелә. Көндәлек тормышында мескен дә, боек та Тукай намусы, үз идеяләренә тугърылыгы, туры сүзлелеге белән батыр булып кала алган.
Икенче строфада Тукайның Ишмиләр корган кара тормышны яктыртып, аның асылын, чынбарлыкны чордашларына ачып бирүен яктырткан сәяси бәя килеп керә, киләсе строфада ул яшен аша символлаштырылган Тукайның туры сүз символы булуын гәүдәләндерүче әдәби сурәттә ассызыклана:
Әйткән сүзе — аткан угы һәрчак
Туры тигән, читкә китмәгән.
Зирәк халык аны юкка гына
«Туры Тукаебыз» димәгән!
Автор Тукай иҗатының, халыкка хакыйкатьне ачып биреп, хаклыкны җиткерүен, танытуын күрсәтә, намуслылыгына, сафлыгына басым ясый. Шуның белән сәнгатьнең сафлыгы мәсьәләсен күтәреп чыга. Авторның «туры» сүзе белән «уйнавы» Тукай «турылыгының» төрле якларына бәя бирә. Аның холкына хас туры сүзлелеге әдәби иҗатында да, публицистикасында да үз сүзен әйтү алымы булып тора.
Х.Әюповның ялган, икейөзлелек кебек сыйфатларга бәйләп, кеше әхлагы, ахыр чиктә милләт язмышы мәсьәләләрен яктырткан «Туры сүзгә» шигырендә дә татарның бәхете турылык, дөреслек идеясе беләя бәйләп карала һәм туры сүзнең символы булып Тукай шәхесе күтәрелә. Соңгы елларда аның шәхси һәм иҗади сыйфатларын, төп хасиятләрен рухи камиллекне алга куйган ислам фәлсәфәсе белән янәшәлектә ачу тагын да көчәя. Моңа кадәр мифологик катлам исламга кадәрге сурәтләр белән янәшәлектә «укылса», соңгы елларда дини төшенчәләр белән бәйләнеш арта.
Л.Зөлкарнәевның «Бар дөньяның ямен…» шигыре — шул юнәлештәге әсәрләрнең берсе.
Шагыйрь өчен шушы дөнья — оҗмах,
Шушы дөнья – утлы җәһәннәм,
Шигырьнең беренче юллары ук мифологик образлылыкка мөрәҗәгать итә. «Дөнья — оҗмах» Тукайның шагыйрьлек миссиясе белән бәйле: халкына хезмәт итү, башкаларга яхшылык, күңел аклыгы, изгелек, бәхет һәм матур киләчәккә өмет китерү шатлыгын символлаштыра. «Җәһәннәм»е шәхси, аңа бәйләп, милләтенең газаплы тормышын күреп, ачы дөреслекне әйткәненә гомере буе «кыйналып» яшәвен гәүдәләндерә.
Киләсе строфа Тукайның урынын билгеләүче яңа мәгънәви тирәнлекне ача:
Ә күкләрдә инде күпме йолдыз!
Кайсы бөек, кайсы тәңре?
Дәшми әйләнәләр, ә үзәктә
Казык йолдыз – Тукай бәгыре.
Казык йолдыз – юнәлешне күрсәтүче билге булып йөри. Төшенчәнең шул сыйфаты шигырьдә әдәби җирлеккә күчерелә. Аның милли әдәбиятның, әдәби-эстетик фикернең киләчәккә үсешен, ориентациясен билгеләүче шәхес булуы дәлилләнә. Бу өлештә Камил инсан өйрәтүенең әйләнмә (круга кругов) образы әсәр тукымасына кереп, уңышлы сурәт тудыру алымына әйләнә. XX йөз башы татар поэзиясендәге С.Сүнчәләйнең «Азак» шигырендә сурәт фәлсәфи төсмердә ачылса, биредә турыдан-туры ишарә тудырыла.
Пәйгамбәр изгелеге шигърият дөньясына иңдерелә дә, Тукай Мөхәммәт кебек фикри боҗраның үзәгенә күчә, башка шагыйрьләр аның тирәсенә берләшә. Шунда ук шагыйрьнең бөеклеген раслаучы фәлсәфи фикер күтәрелә: Тукайны тәңре югарылыгындагы абсолют бөеклеккә чөеп, әхлакый бөтенлегенә, рухи камиллегенә дә ишарә ясала. Һәм шушы биеклектән торып, ул җир тормышын, поэзияне кайгыртып яшәүче булып күз алдына бастырыла:
Бик биеккә менеп янсалар да,
Төшенәләр җирнең гаменә.
Йолдыз атылганда килдек җиргә
Җаннар шул ук, бүтән тән генә.
Бу строфа шагыйрьнең дәвамчылары — бүгенге поэзия вәкилләренә бәя бирә. Тукай җанының күчү күренеше һәр шагыйрьнең Тукай алга куйган идеяләр белән янып, аның хыял-өметләре белән яшәвен, традицияләрнең дәвамчанлыгын күрсәтергә ярдәм итә.
Шигырьнең ахырыңда алдагы юлларның бүгенгегә күчерелеп кабатлануы бу фикерне тагын дәлилли:
Безнең өчен шушы дөнья — оҗмах,
Шушы дөнья — утлы җәһәннәм.
Шулай итеп, әдәбиятка, шагыйрьлеккә мөнәсәбәт тудырыла. Автор Тукайга объектив, читтән торып мөнәсәбәтен белдергәннән соң, үз-үзенә бәя бирүгә керешә.
«Тукай» шигырендә Г.Морат символлар ярдәмендә ачылган мәгънә аша шагыйрьгә берничә яклы бәя бирүгә ирешә. Иң әүвәл Тукай газиз кәгъбә белән чагыштырылып, шигырьләре догага тәңгәлләшә:
Нинди уйга чумдың әле,
Әй, газиз кәгъбәм минем.
Менә тагын яныңа мин
Сәҗдә кылырга килдем.
Тукай поэзиянең генә түгел, кешелекнең күкләр белән бәйле кәгъбәсенә, табыну үзәгенә күтәрелә. Мифологик төсмер-сурәтләр авторга Тукайның намус чисталыгын, күңел аклыгын ачарга мөмкинлек бирә. Шунда ук Тукайның бөеклеген дәлилләүче фәлсәфи, аңа шагыйрьнең милләт тормышындагы, шигърияттәге ролен билгеләүче реалистик-романтик сурәтләр ялгана.
Икенче строфа бу мәгънәгә яңа, җиргә хас төсмерләр өсти: «юаныч — күз яше» контрастлыгы Тукай кебек изге, шигъри талантның булуы белән юану һәм шуны югалту нәтиҗәсендә туган хәсрәт, исән чагында кадерен белмәүгә үкенеч хисен тудыра. Бу — авторның халкына бәясе. Өченче строфада сәяси сурәтләр кабат реалистик-романтик сызык белән алмашына.
Кемгә нинди бизмән тиеш, —
Замана үзе белә.
Киләчәккә бара халкым
Синең фатихаң белән.
«Бизмән» символик детале ярдәмендә автор Тукайны кешелеккә әхлакый, мәгънәви һәм шагыйранә үрнәк итеп куя. Шулай итеп, кыска гына шигырьдә пәйгамбәр образы аша Тукайның изгелеге, бөеклеге чагылдырылса, реалистик-романтик сурәтләр шигърияттәге ролен күрсәтергә ярдәм итә.
Мифологик, дини калыпта Тукайны пәйгамбәр, «Тәңренең даһи тамгалысы» итеп сурәтләү тенденциясе З.Мансуровның «Мәңгелек бусагасы» шигырендә дә үзәктә тора.
Шагыйрьлекләр белән шөгыльләнмик,
Тукай яшен узып борганда.
Тәңребезнең даһи тамгалысы
Була алмый әле бер җан да.
Лирик герой шагыйрьлекне, пәйгамбәрлек кебек үк, күктән иңдерелгән изге миссия дип карый. Шуңа бәйләп, биеклеккә санаулы затлар гына ирешә ала, дигән фикер үткәрелә, Тукай шул югарылыкта торучы зат буларак калка.
Бу сурәт Р.Гаташта да җанландырыла. Аның «Шигърият!..» әсәрендә Тукай һәм бүгенге поэзия вәкилләре ике якка аерыла, һәр өлешкә бәя бирү аша автор шагыйрьнең үзе күтәреп куйган төп сыйфатын дәлилләргә омтыла. Дини-мифологик сызыкта кеше — Алла, Алла — кеше кебек суфыйчылык мотивы тудырылып, шагыйрьнең бөеклеген раслаучы фәлсәфә белән үрелә. Киләсе строфада бәя-сурәт әдәбият мәйданына күчерелә. Лирик герой бүгенге «варис» дип, дәрәҗәләргә үрелгән, вөҗданы какшаган шигърият һәм каләм әһелләренә Тукайны намус, аклык символы итеп күрсәтә.
Изге кәгъбәгә — пакьсезләр,
Исерекләр — үтмибезме?!
Көч-дәрәҗәбез бар, бәлки,
Йолдызга үрелергә?!
Ходай… аһ, Тукай каршында
Курку да булса бездә?!
Поэзияне изге кәгъбә дип атау аның сафлыгын, изгелеген ассызыкларга мөмкинлек бирә, ә Тукайны шуның хуҗасы итеп тою әлеге сыйфатларны шәхескә дә күчерә һәм Ходайдан куркуны оныткан чордашлары алдына шагыйрь чыгарыла. Шул рәвешле, иң югары титулга ия Тукай абсолют биеклеккә күтәрелә, «үзең әйт, шигырь Алласы, вөҗданны безнең уят» дип, автор тарафыннан камиллеккә ашырыла. «Алла — кеше, кеше — Алла» кебек суфыйчылык мотивы аның көч-куәтенә генә түгел, әхлакый сыйфатларына да басым ясый. Тукай — вөҗданы саф әхлакый камиллек үрнәге дә. Ләкин автор-хикәяләүче ролендәге лирик герой шигъриятнең бүгенгесеннән риза түгел, аны сүз сәнгатенең дәрәҗәсе төшүе, әхлагын югалтуы борчый. Шул рәвешле, Р.Гаташ сәнгатьнең сафлыгы, әдәбият әһеленең намуслылыгы турындагы традицияләрне дә яңарта.
Х.Әюповның «Иман яңарту» шигырендә дә шагыйрь образына рухи кыйммәтләр ноктасыннан торып, объектив бәя бирелә. Тукай замандашлары өчен дус, сердәш, остаз булса, үзеннән соңгы буыннарга иман яңартучы, «дөньясында җылы калмаганда» җан җылытучы, эчке халәте, бай күңеле белән рухи терәк, «үлемнән» саклаучы көч булып күз алдына бастырыла:
Тукай чорында да, аннан соң да,
Буш булмады Тукай тирәсе.
Безгә дә бит ел да менә шулай
Иман яңартырга киләсе.
Тукайга бәя бирүдән автор поэзия, аның хасиятләре турында сөйләшүгә сикереш ясый:
Дөньясында җылы калмаганда,
Бар өметләр бетте дигәндә,
Күбәләктәй терелер күк җаның,
Терелер күк… Шигырь белән дә!
Әдәби катламда автор-хикәяләүче шигъри сүзне «җан терелтүче» дип атап, илаһи биеклеккә ирештерә. Әмма моның өчен ул үзе дә, шигърияте дә саф, чиста, камил булырга тиеш, Сүз сәнгатенең сафлыгы мәсьәләсен автор шулай хәл итә.
Шагыйрьне олылап язганнан соң, өченче строфада кискен сикереш ясап, автор үз чордашларына бәя бирүгә керешә, сәяси сурәт иңә:
Башкайларын ташка орсыннармы?
Казаннарда, куркам, таш җитмәс.
Бу мәхшәрдә изге кыйблаларың
Кайтаралсаң гына — баш бетмәс!
Әлеге мәхшәргә имансызлык, җәмгыятьнең кешелексезлеге сәбәп булып килә. Сәяси бәя укучыга лирик геройның милләт яшәешеннән ризасызлыгын җиткерә. Моннан чыгу юлын автор «изге кыйблага» — Тукайга кайтуда күрә. Тукай һәм иман янәшәлеге шәхеснең әхлакый кыйммәтенә ишарә тудыра. Ләкиң без аңа бары бер көндә — шигырь бәйрәмендә генә җыелабыз. Лирик герой күңелеңдә төшенке хисләр тудырган эчтәлек, бердән, милләткә, аның мәдәни, иҗтимагый, сәяси якларына бәя бирү чарасы булса, икенчедән, шагыйрьнең әдәби мирасына мөнәсәбәт проблемасын күтәрә.
Бу олы мәсьәләне агымдагы чор поэзиясендә күтәреп чыгучы шагыйрь — Х.Туфан. Ул поэзиягә, шагыйрь образына бәя бирү белән генә чикләнмичә, аның кыйммәте, милләтнең даһига мөнәсәбәте турыңда да уйлана башлый, дөресрәге, XX йөз башы традицияләрен яңарта, ләкин үз фикерен символлар ярдәмендә җиткерергә омтыла. Бу алым исә шагыйрьгә совет идеологиясе хакимлек иткән елларда да Тукай шәхесенә, мирасына мөнәсәбәтне объектив бәяләргә мөмкинчелек тудыра.
Тукай каберенә елга бер мәртәбә куелган чәчәкләр «Чәчәкләр китерегез Тукайга» шигырендә Туфанны шундый уйларга этәрә. XX йөз башы поэзиясендә, аерым алганда X. Габидов, Габди шигырьләрендә дә яктыртылган фикер 1966 нчы елда язылган Туфан әсәрендә үзенчәлекле яңгыраш ала.
Беренче карашка шигырь Тукайга багышланган һәм шагыйрьгә тирән ихтирам хисләре белән сугарылган кебек, ләкин әсәр тукымасына тирәнрәк үтеп кергән саен, аның образлы сурәтләргә бай булуы, катлаулы тойгылар үзгәрешенә, күптөрле хисләр диапазонына корылганлыгы күренә. Шигырь хисләр күчеше аша катлаулы фәлсәфи фикерне үз эченә ала, чорның актуаль мәсьәләләрен күтәрә.
Х.Туфан беренче юллардан ук күз алдына һәйкәл төбенә салынган матур гөлләрне китереп бастыра. Беренче — дүртенче строфаларда шатлык хисе өстенлек итә. Сәбәбе — иленең Тукайны онытмыйча, һәр яз саен зур хөрмәт һәм ихтирам белән искә алуында:
Килә, килә… Язлар саен сиңа
Илең килә туган көнеңдә.
Бетми торган гомерең кушкан сыман
Синең Бөек, кыска гомергә.
Вакытсыз өзелгән кыска гомергә «бетмәс гомерен» кушып, яд килү гыйбарәсе — Тукайны зурлау, олылауга, шагыйрьнең мәңгелеген дәлилләүгә ишарә. Дүртенче строфада һәйкәл каршына «меңнәр белән бергә» ил улының хәлен белергә әбиләрнең килүе, эчке фикерне тирәнәйтеп җибәрү белән бергә, шатлык хисен дә көчәйтә:
Әбиләр дә килә синең янга.
Ил улының хәлен белергә:
«Еллар үткән… ләкин син һаман яшь
Син һаман сау безнең күңелдә…»
Беренчедән, әбиләр — «ил, милләт апалары» мәгънәсендә бирелгән җыелма образ, алар — милләт бәхете өчен җан атып, аның өчен сызланып, янып яшәүчеләр. (Бу гыйбарә Тукай үзе яшәгән чорда кулланышка керә, гасыр башында әлеге образны үзәккә алган Г.Исхакыйның «Остазбикә», «Мөгаллимә» кебек әсәрләре дөнья күрә). Андый затларның әле дә булуы шатлык хисен көчәйтә. Икенчедән, әбиләр Тукайны укып, аның иҗаты белән рухланып үскән буын булып та аңлашыла,
Чиксез ихтирам билгесе — чәчәкләрне — Тукай елына бары бер күрә. Шул сәбәпле алтынчы строфада баштагы иллюзияләр юкка чыга. Үз иленең һәр яз саен зур хөрмәт һәм ихтирам белән шагыйрьне искә алуы сәбәпле туган шатлык хисе үкенү катыш борчылу белән алмашына:
Без чәчәкләр аша тапшырырга,
Тиеш тә бит сиңа сәламне.
Ел буена тик бер генә тапкыр
Күрәсең син, Тукай, аларны.
Нәкъ менә Тукай каберендә көн дә китерелгән чәчәкләрнең юклыгы үкенү, борчылуга рәнҗү төсмерен дә өсти, хисләр драматизмы көчәя, тирәнәя.
Ник кырларда чәчәк өзгән чакта,
«Тукай өчен бусы» димәскә?
Ник кырлардан кайтып килгән чакта,
Синең янга керә китмәскә?
Ял көнендә кырлар — болыннардан,
Урманнардан кайткан уңайдан,
Ел эчендә тик бер генә тапкыр
Килеп китсә һәркем Тукайга,
Синең янда — яздан кышка кадәр
Гөлләр балкыр иде көн саен.
Әйтер иде илләр:— Күрче, ничек
Сөя халык үзенең Тукаен.
Лирик герой күңелендәге рәнҗүне бер генә кешенең дә гадәти көннәрдә олы шагыйрьне искә алып, чәчкә-гөлләр китермәве тудыра. Тукайга хөрмәт, игътибар милләтнең рухи үсешен, мәдәни дәрәҗәсен күрсәтү чарасына әйләнә. Сүз сәнгатенең югары дәрәҗәсе Тукай иҗаты белән билгеләнә, әдәбият-сәнгатънең үсеш дәрәҗәсен танып-белүнең «Тукай иҗаты» дип аталган биеклеге бәяләү бизмәне буларак алына. Әлеге строфада илнең дә мәгънәсе үзгәрә: икенче строфада Тукайның үз иле турында гына сүз барса, биредә ул, дөнья масштабына чыгарылып, гомумирәк төсмер ала. Бу юллары белән лирик герой «йокыга талган», «көнлекчеләр» тормышы белән яшәүче милләтен уятырга омтылып, илнең бишъеллык планнарны, гигант төзелешләрне генә мәдхия, максат иткән сәясәтенә каршы чыга. Бу әдәби катламның сәяси юнәлеш алуын күрсәтә. Аның нигезендә Х.Туфанның тоталитар җәмгыятьтә хөкем сөргән рухи сулыштан, идеологиядән ризасызлыгы ята.
Рәнҗү хисе шул урында иң югары ноктасына күтәрелә дә, тугызынчы строфада кинәт үзгәрә: борчылу, үпкә, рәнҗүгә өмет хисе алмашка килә:
Килер илең
Меңләп сукмаклардан,
Килер иртән, килер кичләрдә,
Сәламнәрен чәчәкләре аша,
Гөлләр аша тәкъдим итәргә.
Шул рәвешле, шатлык хисе белән башланган шигырь, төшенке хисләр белән дәвам итеп, өмет, ышаныч белән тәмамлана. Лирик герой киләчәкнең Тукайга «башка сукмактан» барачагына ышана. Тукай белән шартлы диалог, әңгәмә тудырыла. Юлның әлегә өзелмәвен, мәңгелеген гәүдәләндерүче сукмак символик образы киләчәк җәмгыятьнең барыр юлын рухи үсеш белән дә бәйли кебек. Әнә шулай романтик пафоска яшерен сәяси тәнкыйть кушылып китә.
Шатлык — рәнҗү — өмет рәвешендә кискен өч өлешкә аерылып торган шигырьне бербөтенгә чәчкә образы җыя, туплый. Әсәрнең фәлсәфи мәгънәсе, авторның төп фикере шул символ аша күтәрелә. Чәчкә үзе үк икегә бүленә: елына бер тапкыр һәм көн дә китерелә торганнары. Шигырьнең субъектив эчтәлеге исә чәчәкләрнең көн дә китерелә торганнары белән бәйләнештә тора. Шул символ ярдәмендә яктыртылган төп фикерне, ассоциатив бәйләнешне ачыклау автор бәясен, автор мөнәсәбәтен аңларга мөмкинлек бирә. Туфанның Тукай һәйкәле янында күрәсе килгән чәчәкләре — халыкның сөйгән улына сәламе, тирән ихтирам һәм чиксез хөрмәт, игътибар билгесе. Чәчәкләр — Тукайның мәңгелеге символы да, ә ул буынара бәйләнешне тәэмин итүчеләр — яшьләр. Шуңа аларның шагыйрьгә игътибары бер үк вакытта матурлык та булып аңлашыла.
Күренгәнчә, шигырь Тукайга көн дә тере чәчәкләр китерү турында түгел, шагыйрь мирасына мөнәсәбәт, Тукай һәм чор, Тукай һәм бүгенгебез, киләчәгебез хакында. Лирикның каләме «без Тукайга җитәрлек игътибар күрсәтмибез, елына бер мәртәбә һәйкәле янына җыелып, каберенә чәчәк салып китүдән кала, Тукай мирасы, шәхесе өчен берни дә эшләмибез бит» дигән фикерне нечкә хисләр, сүз-сурәтләр логикасы аша җиткерә, фәлсәфи фикер һәм хис-кичерешләрне үзара үреп, чор белән шәхес арасындагы катлаулы мөнәсәбәтне сәнгатьчә нәфислек, тулылык белән чагылдыра. Х.Туфан милләткә игътибарның булмавы, сүз белән эшнең аерылуы кебек мәсьәләләрне эченә алган сәяси тәнкыйть аркылы яшәп килүче идеологияне кире кага. Гасыр башы татар поэзисендә турыдан-туры әйтелгән фикерне чәчкә символы аша яңадан яңгыратуы — Туфанның шигъри табышы. Бер яктан, борчылу хисенең дәрәҗәсе билгеләнсә, икенче яктан, Тукайга салкын мөнәсәбәт милләткә хас кире сыйфат итеп карала, ягъни милләтнең үзенә дә бәя бирә. Шул рәвешле, шигырьнең нигезенә салынган эчке мәгънә шигырьдә сурәтләнгән күренешләрдән күпкә киңәеп, чәчкә символы Тукай язмышына, милләтнең битарафлыгына барып тоташа.
Тукайга булган ихтирам, игътибарны чәчкә образы аша сынландыру Ш.Галиевның «Тукайга» шигырендә дә дәвам итә. Шагыйрьнең үзе исән чагында «тормышында бәйрәмнәрнең аз булып, туган көннәренең дә искә алынмыйча» үтүе лирик герой күңелендә төшенке хисләр уятуга сәбәпче булса, аннан соң һәр туган көненең зурлап билгеләнүе шатлык тудыра:
Бәйрәмнәрең алда икән әле,
Кара, шагыйрь, бүген текәлеп,
Халкың килде сиңа, мәхәббәтен
Ал чәчәкләр белән күтәреп.
Киләчәккә өмет, ышаныч шигырьгә романтик рух өсти. Х.Туфаннан аермалы буларак, ал чәчәкләр символик образы, романтика белән өретелеп, шагыйрьгә булган хөрмәт һәм мәхәббәтне күрсәтергә ярдәм итә.
Зөлфәтнең «Ялгызлык» шигыре дә Тукайга мөнәсәбәт, аның татар халкы тормышында тоткан урыны кебек мәсьәләләрне күтәрә. Беренче строфа ук шигырьгә «ил өстенда айкалган җил, тәрәзәләргә каткан боз» тудырган борчылу хисен алып керә:
Ил өстендә айкала җил
Тыннарны буып.
Боз да боз тәрәзәләрдә —
Тукайга суык.
Шагыйрьнең бөтен яшәешен томалап торучы илдәге сәяси вәзгыятьне — цензура хөкемен, милләтне кысу, изү сәясәтен символлаштырган җил, боз образлары чорны күз алдына бастыра.
Икенче строфада әлеге хискә Тукайның гомерен, тормыш барышын, язмышын берләштергән юлның билгесезлегенә, шагыйрь кичергән көннәрнең ямьсезлегенә бәйле рәнҗү төсмере дә кушыла. Шигырьнең өченче строфасында аңа шом өстәлә:
Кечерәя шәмнең уты…
Кем тора артта?
Шәм өстендә кара шәүлә
Зурая, арта.
Каршылык тудырган риторик сорау белән риторик җавап хисне тагын да үстерә, шәмнең утын сүндерергә омтылуның көчәя баруына ишарәли. Идеологик кануннарны танырга ярдәм итүче мистик кара шәүлә образы кешелекне җимерүче көчләрне символлаштыра. Әнә шулай мистикага сәяси фикер үрелеп китә, шәм өстендә басып торучы көчне конкретлаштыра. Суфичылык традицияләрен яңартып, XX йөз башы поэзиясе үрнәгендә шагыйрь шәхесен шом символлаштырып килә. Ут исә аның гомер агышы белән бәйләнешне тудыра. Көнчыгыш әдәбиятында ут ярату билгесе дә булып йөри (Пригарина, 1983, 104). Безнең очракта ул Тукайның халкына булган мәхәббәтен чагылдыра. Яшәү һәм мәхәббәтне символлаштырган ут образы авторга Тукайның халкы өчен яшәвен, көрәшүен, иҗади эшчәнлеген дә шул юнәлештә алып баруын күрсәтергә ярдәм итә. Сәяси сурәткә Тукайның күңел халәтен һәм бөеклек фәлсәфәсен берләштергән романтика үрелә.
«Шәм өстендәге кара шәүлә» утны сүндерергә, шагыйрьне яраткан милләтеннән аерырга омтыла. Шул сәбәпле дүртенче строфада да дәвам иткән борчылу, шомлану хисе бишенче куплетта риторик сораулар аша бирелгән юксыну катыш сагыну белән алмашына:
Кайда ул ялтыр яшендәй
Чатнаган чаклар?
Кайда шөлдерләр чыңлатып
Чапкан пар атлар?
Шагыйрьнең «яшьнәп» торган, киләчәккә, яшәешкә өмет (пар ат — шуңа ишарә) белән караган, якты уй-хыяллар белән янган яшьлеген чагылдыручы романтика алтынчы строфада чынбарлыкка урын бирә:
…Куш йодрык өстәл өстендә
Шул куш йодрыкка
Ияген куйган да Тукай,
Текәлгән утка.
Үлем, бетү, юкка чыгу көчен символлаштырган шәүләнең мәңгелек салкын белән алмашынуы фәлсәфи уйлануларга этәрә. Үз уты, ягъни гомере, мәхәббәте белән халкын «җылыткан» шагыйрь үлем алдында ялгызы кала. Алдагы юлларда шәм утының әкрен генә сүнүе әнә шул яратуның рәнҗү белән алмашына баруын да хәтерләтә кебек. Салкын белән җылы антиномиясе яшәү һәм үлем, ак һәм кара, мәхәббәт һәм рәнҗү кебек капма-каршы төшенчәләр белән бәйләнешкә керә. Салкын — Тукайсыз калган татар халкының мәңге «җылы» таба алмаячагына ишарә. Шул рәвешле, реалистик-романтик катламга күчеп, әдип Тукайның ролен, халык тормышындагы урынын билгели, аны халкын Җылытучы дип атый.
Борчылу белән башланган шигырь, төсмерләрен үзгәртә барып, рәнҗү белән тәмамлана. Лирик герой үз чорыннан үткәнгә күз ташлап, Тукайга, аңа бәйләп татар халкына бәя бирергә омтыла. Шәм образына салынган мәгънә аша автор шагыйрьнең абсолют бөеклеген, дәрәҗәсен, көчен, изгелеген яктырта. Үз кадерен белмәүләренә Тукайның рәнҗүе лирик геройның милләтенә рәнҗүе белән кушыла. Ике чорның төенләнеше менә шунда. Димәк, шагыйрьнең рәнҗүе — лирик геройның да рәнҗүе, ләкин ул күпкә киң һәм тирәнрәк. Тукайның үпкәсе үз чордашларына гына юнәлтелсә, лирик геройныкы үткәнгә кушылган бүгенге белән дә бәйләнә. Ул даһилар кадерен белмәүнең татарда өзлексез дәвам итүенә ачына. Тукайны югалту кебек тарихның ачы сабагын күрсәтә дә традицион төстә Тукайга мөнәсәбәтне милләткә бәя бирү чарасы итеп куя.
ИлдарЮзеевның «Син яшьтәштә, замандаш та…» шигырендә дә Тукай шәхесенә, иҗатына мөнәсәбәт мәсьәләсе калка. Шигырьгә эпиграф итеп Тукайның С.Рәмиевкә язган хатыннан «Мин коеп куйган шагыйрь генә түгел» дигән юллар алынган, шагыйрь фикеренең башка вариациясен тудыру, «шартлы уен» ярдәмендә автор чорына бәя бирә. Төп эчтәлек әлеге сүзләрнең мәгънәсе белән бәйләнештә ачыла — паратекстуальлек алымы килеп керә.
Шигырь лирик геройның «гөлбакчада бронзадан коеп куелган сын» каршысына килеп, горурлану хисләре кичерүе белән башланып китә.
Лирик герой «телем көчсез, сүзем аз» гыйбарәләре белән үз иҗатына бәя бирү аша Тукай шигъриятен, бакча белән чагыштырып, югары бәяли. Өченче строфада әдәби һәм сәяси бәянең синтезы барлыкка килә.
Син калдырган язның гөлбакчасын
Бар күңелләр якын тоялар,
Сине хәзер безнең заманалар
Бронзадан коеп куялар.
Беренче ике юл «яз гөлбакчасы»на тиң шагыйрь иҗатына бәя булып яңгырый, реалистик-романтик сурәттә аның халык тормышындагы урынына да ишарә итә. Соңгы ике юл замананың Тукайга мөнәсәбәте мәсьәләсен күтәрә. Дүртенче строфада фикер үстерелеп, тирәнәеп, шагыйрьнең халык күңелендә бронза һәйкәл булып түгел, дөнья буйлап җырланган җыр булып яшәвен исбатлый:
Дөрес әйткәнсең шул,
Әйе, Тукай,
Коеп куйган гына түгелсең…
Шул рәвешле, автор милләтнең Тукайга мөнәсәбәтен тәнкыйтьли: аны һәйкәлләргә генә әверелдерү белән мавыгучы, таш сыннарга әйләндерүче заман шаукымына, шагыйрьне кысаларга кертүгә каршы чыга. Моңа ул уен алымы — эпиграф, аны уйнату аша ирешә. Тукайның шәхсән үзе турында әйткән фикере ярымирония белән чор сәясәтен, милләтнең шагыйрьгә карашын чагылдыруга юнәлдерелә. Шагыйрьгә мөнәсәбәтне шулай җиткерү Тукай турындагы поэзиядә матур табыш буларак бәяләнергә хаклы.
90 нчы еллардан шагыйрьне милли җирлек белән бәйләү, образын милли вәзгыять яссылыгында ачу тенденциясе көчәя. Бу татар халкының бәйсезлек яулап, үз тарихи хәтерен торгызу, дәүләтчелеген кайтару белән бәйләнештә бара. Р.Әхмәтҗанов «Тукайның соңгы рәсеме» шигырендә үк инде шагыйрь образына шушы ноктадан торып якын килә.
Шигырь Тукайның соңгы васыятен җанландыра: «кайтмады үч, бетте көч, сынды кылыч…» һәм шуның эчтәлеген шигырь тукымасында ачып бирү максатын куя.
Күзләр — кара кояш! Гамь яктысы…
Гөлҗамаллар төнлә жеп эрләр.
Иреннәрдә сүзләр: «Сынды кылыч,
Бар ышаныч сездә, тереләр!»
Кояш символы авторга, XX йөз башы поэзиясе үрнәгендә, Тукайның татар халкы тормышына яктылык, гамь бирүен, ниһаять, шул рәвешле бәхет китерүен күрсәтергә ярдәм итә. Шагыйрьнең гамьле күзләренең яктысы милләтенең көнитешенә булыша: Гөлҗамаллар җыелма образы шуны күздә тота.
Тукайның васыяте шул чорның иҗтимагый тормышын, милләтнең торышын аңларга мөмкинлек бирә. Бу өлештә шагыйрь «тере килеш кеше ашаган аҗдаһаның башын өзгән батыр» образы белән чагыштырыла. Аҗдаһа аркылы илдә яшәп килүче иҗтимагый кануннар, халыкны изгән-сыткан көчләр символлаштырыла. Ләкин Тукай аның «башын» канлы көрәш белән түгел, хәнҗәр-кылыч итеп күтәргән сүзе белән җиңә.
Киләсе строфа Тукай васыятенең «тереләргә», ягъни үзеннәң соңгы буынга әйтелүен искәртә, лирик герой татар халкының коллыгы дәвам итүенә борчыла.
Суккан җирдән сез дә өзегез!
Күрәсегез килсә үзегезне —
Кылыч йөзе булсын көзгегез,
Юкса, алар һаман кеше суя.
«Алар» һаман кеше өстеннән идарә иткән, фикер, сүз иреген кыскан көчләрне аңлата һәм халыкны изү сәясәтенең өзлексез дәвам итүен ассызыклый, хәзерге чорда да Тукай васыятенең актуаль яңгыравын дәлилли. Шагыйрьнең әле дә булса туңуына өметләренең һаман акланмавы, милләт күгенә кояш чыкмавы сәбәп булып килә. Димәк, васыять безгә — киләчәк буынга әйтелгән икән. Шагыйрь көткән бер уч җылының булмавы, ягъни милләт бәхетсезлеге Тукайның гына түгел, лирик геройның да сыкрануын тудыра.
Тукай үз «нурларын» җиһанга, тирә-юньгә чәчеп бетерсә дә, аларның милләт күгендә бергә җыела алмавы, милләтеннән «җавап» булмавы шагыйрь хәсрәтенең икенче сәбәбенә әйләнә, бу хәлнең өзлексез дәвам итүе хисне тагын да көчәйтә.
Тукай турында уйланулар белән бергә, лирик герой аны үлемгә китергән сәбәпләрне дә барлый һәм югалтуны Ильминский, Ишми ишаннар белән бәйли. Ләкин гаеплеләр болар гына түгел;
Карурманның уртасында калып,
Тарихларның кылын тарткан бар,
Асрамага бушлай бирсәләр дә,
Тукай булгач, шактый сатканнар.
Көн дә үтергәннәр әкрен генә,
Кага-суга торгач — бер үлгән
Әмма җирдә күпме телсезләргә
Тел ачкычы биреп өлгергән.
Шагыйрьгә бирелгән бәя, аның чоры турында уйланулар лирик герой яшәгән чорга күчерелеп, идеологияне тәнкыйтьләүгә әверелә.
Ахырда беренче строфа үзгәртелеп, тагын кабатлана.
Күзләр — кара кояш
Гамь утыннан
Кем кабынып китәр, кем дөрләр.
Иреннәрдә сүзләр: Сынды кылыч…
Бар ышаныч сездә, тереләр.
Шигырьнең башында Тукай авызыннан әйттерелгән сүзләр бу өлештә лирик геройныкы булып яңгырый. Димәк, ул да Тукай кебек үк васыятен әйтеп, милләт тормышыннан китеп бара, ә татарның бәхетле киләчәге өчен көрәшү яшьләр кулына кала. Шул рәвешле, шагыйрьнең үзеннән соңгы буынга аталган васыяте бүгенгеләрнең киләчәккә сүзе булып яңгырый.
Тукайны милләт сакчысы итеп бәяләү тенденциясе Р.Харисның Тукайдан алган «Китмибез без, безгә анда…» эпиграфы белән башланып киткән «Китмибез!» шигырендә дә дәвам итә. Автор «китмибез» сүзе белән «уйный», аның төрле мәгънәләрен тудыра. Тукайның шул ук исемдәге шигыре 1907 нче елда кайбер татар милләтчеләре һәм Дума депутатлары арасында «татарларны Төркиягә күчерергә кирәк» дигән фикеренә җавап рәвешендә языла. Р.Харис шигыренә нигез—өлге итеп Тукай фикерен ала һәм туган илнең, туган җирнең изгелеген, мәңгелеген раслап чыга. Ул, Тукай кебек үк, үз халкының тарихы белән горурлану хисен үстерә, шигырьдәге кичерешне фикер ачуга буйсындыра. Милли аһәң шәхси бәхет, халык мәнфәгатьләре турында уйлану белән кушылып китә.
Тукай дошманнарына «Китмибез» дип кистереп әйтсә дә, фани дөньядан бик яшьли китеп бара. Ә шагыйрь үз иҗаты белән кешеләргә язгы шатлык, яңару рухы алып кайта. Алдагы юлларда Тукайның «Китмибез» сүзе киң гомумиләштерүгә ия символик мәгънәгә төренә. Ул изге авазны Казанны фетнәчеләрдән яклаганда Мулланур Вахитов, 1941 — 1945 еллар сугышы батыры Газинур, башка фидакарьләр үзләре өчен таяныч, терәк итеп алалар. Алдарак Р.Харис киңрәк фикерләүгә күчеп, туган нигезнең, сулап яшәгән һаваның изгелеге турында уйлана. Үз илендә «яшәү аланы», «Сөт чишмәсе» агып торган халыкның башка җиргә күчеп китеп, бәхетле була алмавын дәлилли. Үз вакытында милләтен саклап калырга тырышкан Тукайның сүзләре агымдагы чорда да актуаль яңгырый.
Тукайның ватандарлык пафосын куәтләп, Р.Харис Туган илгә бирелгәнлекне раслап килгән беренче куплетны, аз гына үзгәртеп, янәдән кабатлый. Тукай сүзләре, кичереш үзәгенә алынып, шигъри композициянең нигезенә яталар. Соңгы юлларда сурәтнең офыгы тагын да киңәеп китә:
Һәр күңелдә мең мәгънәле булып «Китмибез»е яши яңгырап.
Татарның милли хисе уянган, алгарыш, яңарыш идеяләре калкуланган чорында Тукай кабат милли идеал булып мәйданга чыга. Аны татар халкына ирек, азатлык яулауда ярдәмчесе итеп күтәрү мотивы М.Әгьләмовның «Әйтте Тукай» шигырендә дә үзәккә куела. Шигырь Тукай чоры һәм бүгенге кебек ике өлешкә аерыла. Ул үз чорында милләт азатлыгы өчен көрәшсә, аның һәйкәле янына килүче бүгенге буын милли бәйсезлек таләп итә.
Бишенче ел без уянганда да,
Әйе, андый хәлләр бар иде…
Ул мин идем «Долой! Долой!» сүзен
Кычкырган бер татар шагыйре.
Сәяси сурәттә Тукай бүгенге бәйсезлек өчен көрәштә остаз булып күтәрелә.
… Шулай әйтте Тукай иреннәре…
Һәм сөйлиләр:
Азмы малайлык!
Үткәнне һәм бүгенгене белми
Кычкырулар — шул ук «долойлык»!
Моның аркылы автор бүгенге көрәшнең ялгыш юлдан баруын ассызыклый, «хөр мәмләкәт, хөр Русия сезгә кирәк икән, яулап алыгыз!» дип, митинглар аша гына бәйсезлеккә ирешеп булмаячагын күрсәтә. Димәк, моңа кадәр шагыйранә остаз булган Тукай тулаем сәяси көрәшче сыйфатында ачыла.
Агымдагы чорда Тукай образын киң планда, төрле яссылыктан торып, бер әсәр чикләрендә бәяләү поэмаларда киңрәк чагылыш таба.
С.Хәкимнең «Кырыгынчы бүлмә» поэмасында шагыйрь образы төрле катламнарның синтезында сурәтләнә. Тукайның биографиясендәге аерым мизгелләр, уйланулар аша автор ул яшәгән «Болгар» кунакханәсенең кырыгынчы бүлмәсенә килә. Катламнар шунда бер-берсенә килеп кушыла, төенләнә, чор сәясәте, шигъриятнең бүгенге хәле, киләчәккә үсеш юллары, Тукайга мөнәсәбәт турындагы уйлар үзара үрелә.
Реалистик планда лирик герой балачагыннан башлап, гомер йомгагына кадәрге тормышын барлый, еллар агышы Тукай шәхесе белән бәйләп барыла. Балачагында әтисенең Әтнә базарыннан алып кайткан китабыннан башланган мавыгу лирик геройны яшьлек еллары, дәһшәтле сугыш чорлары буенча «картлыгы»на кадәр озата килә. Бу юллар Тукайның үз тормышында тоткан урынын, шәхес буларак житлегүдәге ролен күрсәтә.
Реалистик үсеш сызыгы белән янәшәдә сәяси катлам ачыла һәм Тукай чорының җәмгыяви кануннары, шуңа бәйләп бүгенге сәясәт турында сүзне башлый.
Тынгысыз чат, тынгы бирмәс җанга,
Үзем тынгач, шушы чат тынар,
Тукай тавышы, кычкыра күк Тукай,
Бер генә сүз яңгырый: саттылар…
Базарларда печән, он сатылган,
Җыр сатылган, кеше сатылган…
Тукай чоры турында сөйләү аркылы автор үз чорына бәя бирә. Бүгенге ил алып барган сәясәтнең хаксызлыгы, аның матди байлыкларны гына түгел, рухи кыйммәтләрне дә «сатуы» турында чаң суга. «Тукай тавышы» лирик геройның бүгенге тормыштан, милләтнең хәленнән ризасызлыгы булып та аңлашыла. Киләсе строфаларда үз чорының «җан богавын, фикер богавын өзгән» Ш.Мәрҗаниләр, аларга алмашка килгән Тукай, Ямашлар белән горурлану хисләре өскә калка. Мондый шәхесләрнең безнең чорда юклыгына офтану да сизелә. Шул рәвешле, Тукай хөр фикер, сүз, җан азатлыгы, халык бәхете өчен көрәшүче зат булып күз алдына бастырыла. Әлеге фикергә бәйләп, С.Хәким Тукайга мөнәсәбәт мәсьәләсен дә күтәрә.
Үлде бөек токым… Кем дә әйтмәс:
Улларыңнан син, дип, уңмадың,
Халкым, алда улларыңны сакла,
Авыр чорлар кичерә улларың…
Бар дөньясына әрнеп, «Моннан соң болай булмасын» дип үлгән Тукайның халкына рәнҗеш-үпкәсе лирик геройның әрнүе булып та «укыла», автор бүген да мондый хәлләрнең дәвам итүен, милләтнең, җитәкчелекнең үз «улларын» саклый белмәвен күрсәтә, аны чор сәясәтенең кимчелеге буларак бәяли.
Фәлсәфи фикер шагыйрь шәхесен яңа сыйфатлар белән баета. Намус, вөждан, хакыйкать турында уйланулар аркылы лирик герой, Тукайда әлеге хасиятләрне барлап, изгелеккә ия затны вөҗдан, намус һәм хаклык символы итеп күтәрә:
Җырны җырга якын куеп карыйм,
Намусына аның — намусым.
Хакыйкатькә — хакыйкатьне, җанны,
Эзли күңел үзенең иясен…
Эзли күңел, ник ул җитми һаман?
Ник борчуда уза күп айлар?
Калдырып зур мирас, нәрсәнедер
Алып китте кебек Тукайлар…
С.Хәким бүгенге яшәешкә намус, вөҗдан, хаклык кебек изге, матур сыйфатларның җитмәве өчен борчыла. Димәк, ул үзе хыялында төзегән үрнәк тормышның үзәгенә әлеге хасиятләрне куя. Алар поэзия җирлегенә күчерелә дә, Тукай иҗаты белән янәшәлектә шигърият турында сүз алып баручы әдәби катлам ачыла.
Кырыгынчы бүлмәнең салкын, ямьсез һәм буш булуына да карамастан, дусларга бай икәнлек фикере киңәеп, татар халкының яшәеше, поэзиянең үсеше белән тоташа. Тукайның эчке доньясы Пушкин, Лермонтов, Байроннарның сүз, фикер хөрлеген үзенә сыйдырган, шигъриятләрендәге уңай сыйфатларны туплаган. Әлеге сүз-фикер аша автор «хәзерге шагыйрьнең дә менә шул киңлеккә, шул биеклеккә ашкынырга тиешүлеген (Галиуллин, 1996Д14) ассызыклый, поэзиянең киләчәк үсешен шунда күрә
Бу — бердәнбер биксез бүлмә җирдә,
Урындык һәм өстәл, кәрзине…
Урлатасы әйбере юк, хөрлек
Һәм азатлык, шигырь һәр җире.
Бу юллары белән автор сәнгатьнең бәйсез, азат һәм «ачык» булырга тиешлеген дә искәртә кебек.
Бу фикерләр М.Әгъләмовның «Тукайдан хатлар» поэмасында да дәвам итә. Тукай турындагы поэзиягә жанр һәм фикер үстерелеше җәһәтеннән яңалык алып килгән поэмада шагыйрь образы төрле стиль, катламнарның синтезы төсендә бирелә.
М.Әгъләмов шагыйрь шәхесен сурәтләү барышында аз өйрәнелгән якларның берсе — аның дусларына, туганнарына язган хатларына мөрәҗәгать итә һәм үзара бәйләнешкә кергән хатларны шәхси фикерләве, чор сулышы белән үреп, текст төзи. Поэма чикләрендә төрле стиль һәм жанрларның кушылмасы хасил була, паратекстуальлек, интертекстуальлек алымнары ярдәмендә Габдулла Тукайның төрле сыйфатлары ачыла.
Әсәрнең керешендә Тукайның Габдулла Кариевка язган хатындагы «Сез дә, һаман бер төсле караңгы вә ямьсез эт оясыннан чыгып, кояш күрдеңез… » юлларын эпиграф итеп кертә һәм киләсе строфалар кояш символының төрле мәгънәләрен «укуга» юнәлтелә.
Уйланырга вакыт, тирәлектә
Талкыса да гайбәт сине, мине —
Баш өстендә кояш
Тугры карый…
Ә калганы аның үзгәрүле.
Дөньяны яктыртучы, нур сибүче кояш образы гайбәтләрдән өстен хакыйкатьне символлаштыра. Киләсе строфада ул «үткәнен һәм киләчәгең өчен ант итәрлек булсын кояш белән» дип, дөреслекне әйтеп бирүнең мөһимлеген дәлилли. Алга таба кояш символы гасыр башына күчерелеп, хаклык, хакыйкать Тукай шәхесе белән бәйләнә.
Шул көннәрнең сулышын тояр өчен
Син үзен дә бергә агып кара.
Кояш белән берга чык офыктан һәм күтәрел күккә —
Нәкъ уртага.
Моңа кадәр хакыйкатьне белдереп килгән кояш әлеге сыйфатка ия Тукай булып конкретлаша. Автор шул чорны аңлау-белү, бәяләү өчен шагыйрь белән янәшә барырга кирәклекне искәртә:
Яшәп була кояш астында да
Рәхәт күреп яки себерелеп
Үзе бәхет бит ул күзәтүе
Кояш кебек нәкъ уртага менеп,
Без зенитта бүген кояш кебек.
Кояш, бердән, Тукайның бөеклеген, көчен бирергә ярдәм итсә, икенче яктан хакыйкать белән берләштерелеп, шагыйрь яшәешенең төп максаты дөреслек өчен көрәшү икәнлеген ача. Икенче яктан, кояш символы Тукайның бөеклеген генә түгел, үз халкына карау ноктасын билгеләргә ярдәм итә. Шагыйрь кояш биеклегеннән дөньяны яктыртып, төрле якларын күрә ала. Шул сыйфатны автор үзенә күчерә дә, мин бүген Тукай кебек күп якларны күрә һәм бәяли алам, дөреслекне, хакыйкатьне әйтеп бирергә телим, дигән фикерне үткәрә. Кояш образының бирелеше аркылы өч затка бәя бирелә: Тукай, мин һәм без. Ахыргы строфада илдәге канун, идеологияне символлаштырган «дүрт яктан күзләп торган офык» астында кояшка, ягъни хакыйкатькә каравы җиңел түгеллеге дә искәртелә. Шул рәвешле, кереш өлешендә үк автор әсәрнең катламнарын билгели кебек: яшәеш кануннары, яшәү рәвеше, гомер, хакыйкать, бөеклек турында уйлануларны эченә алган фәлсәфә; Тукай шәхесенә, иҗатына, аның, аркылы бүгенге шигърияткә бәя биргән әдәби-мәдәни; чор сәясәтен ачып күрсәтүче, ачы дөреслекне укучыга җиткерергә мөмкинлек бирүче сәяси караш-фикерләр. Аларның синтезы Тукайга, аның чорына, шулар аша бүгенгегә яңача карарга, бәя бирергә ярдәм итә.
Поэманың багышлау бүлеге үк әсәрдә мәдәни, әдәби катламның үзәккә куелуы турында сөйли. М.Әгъләмов язучылар, тәнкыйтьчеләргә мөрәҗәгать итә:
Бу поэма сезгә, язучылар,
Язганыгыз, әйе, матур чыга. Әйе, кирәк,
Кирәк матурлык.
Тик сорала шигъри матурлыктан —
Матурлыкта булсын батырлык.
Автор, бүгенге әдәбият вәкилләренең «тышкы» матурлы белән генә мавыгуына каршы чыгып, сүз сәнгатенең хаклыкны җиткерү үзәге булырга тиешлеген искәртә, дөреслекне әйтә алуны батырлык дип атый, бүгенгеләрне аңардан үрнәк алырга чакыра.
Шуңа күрә дә иң әүвәл Тукай шигърияте, аның төп хасиятләре, иҗат итү шартлары белән таныштыра. Автор шагыйрьнең иҗади тамырларын барлап, Курсави, Кандалый, Акмулла, Насыйри, Мәрҗаниләрнең иҗатларына барып чыга. Тукайны шуларның дәвамчысы итеп күтәрә.
… Яңа гасыр башы
Кыныдагы
Хәнҗәр әле Тукай шигыре.
Нурлы йөзен бер ачачак әле
Пәрәнҗәле Тукай шигыре.
Автор-хикәяләүче ролендәге лирик герой, шагыйрь иҗатына бәя биреп, «хәнҗәр» дип атый. Моның аркылы аның дөреслекне җиткерүче, хакыйкатьне әйтә алучы көч булуына ишарә итә. Тукай поэзиясенең дөреслекне, хакыйкатьне җиткерүе, халыкчанлыгы, халыкчылыгы кебек сыйфатларын югары күтәрә. Шигъриятнең төп бурычын да шунда күрә.
Әдәби катламда икенче якны бүгенге поэзия турында уйланулар тәшкил итә. Автор татар шигъриятенә Тукайдагы кебек батырлыкның, ачы дөреслекне әйтүнең җитмәвенә борчыла. Ләкин алдагы строфадагы ак каурый образы Тукай дәвамчыларының булуына ишарә итә кебек.
Ничә гасыр буе кара төтен
Күтәрелә һәрбер тарафтан –
Ак каурыйлар очып кала барыбер
Иске китап дигән канаттан.
Бүгенге поэзиянең бурыч-максатлары, вазифалары турында сүз Тукайның лирик геройга җиткергән васыяте белән бәйләнештә алып барыла.
Кан туганым бит син, кызганырмын
Чир йокса да, ютәл йокса да,
Тик курыкма,
Рухи байлык бетми,
Якаңнардан Мәскәү тотса да…
Җырлаучы күп, тик оныта күрмә
Үз халкыңа җырлау кирәген.
Тукайның васыяте лирик геройга гына түгел, бүгенге поэзиягә дә юнәлтелгән. Димәк, дөреслек, хаклык үрнәге булырга тиешле шигърияткә яңа сыйфат өстәлә: ул халык бәхете өчен көрәш мәйданына күтәрелә.
Әдәби катламнан сүз сөреше сәяси якка күчерелә. Авторны кешелекнең уйланмыйча, «үз-үзенә сорау бирмичә» «рухи богауда» яшәве борчый. С.Хәкимнең поэмасында «әйтергә теләгән, әйтеп бетерә алмаган» (Әгъләмов, 1992, 92) фикерләре поэмада калкуландырыла. Милләтнең бу хәлгә төшүендә ул сәяси тәртипләрне, идеологияне тәнкыйтьли һәм аны яшеллекне юкка чыгаручы кырау образы аша гәүдәләндереп, халыкны хөр акылыннан, хөр фикереннән аеруын ассызыклый. Шуңа да Тукай поэзиясеннән килүче «ил җылый» гыйбарәсе лирик герой чорына юнәлтелгән булып аңлашыла. Димәк, Тукай чорын язу аша автор үз чорының сәясәтен, идеологиясен ачып бирә, бүген дә шул ук хәлдә яшәвен, шагыйрьләргә шундый мөнәсәбәтнең дәвам итүен күрсәтә, «… ә мин бит яңа, яшь Тукайларның ничек үтерелүе турында да язарга могу», — дип, поэманың язылу тарихын искә төшерә М.Әгъләмов (Әгъләмов, 1992, 92). Бу халәтнең озак дәвам итү нәтиҗәсе милләт, халыкның инкыйразы булачагын искәртә. Ләкин ачы хакыйкатьне ул чорда әйтеп бирү мөмкин булмаганлыктан, үз фикерләрен Тукай чоры «пәрдәсе», дини төшенчәләр артына яшерә.
Чор сәясәте турында уйлануларга шагыйрьнең бөеклеген, яшәү мәгънәсен раслаучы фәлсәфә кушылып китә.
Ә ул менә…
Әверелеп халык җанына
Кирәк чакта алгы сафка басты
Ил сагына Ватан сагына.
Халык җанына әверелү гыйбарәсе белән М.Әгъләмов аның татар тормышындагы урынын да, кадерен дә белдерә кебек. «Ачы еллар» аркылы «ярма кебек килегә салып төйгән» заманнарда да Тукайның бөек, ак, изге күңелле булып кала алуына соклана. Шуңа да «ишектән кергән ап-ак уй» безнең тормышыбызга кергән «ак» Тукай булып аңлашыла. Шагыйрьнең аклыгын, сафлыгын, бөеклеген күрсәтү аша автор бүгенге кешелек өчен Яшәеш үрнәген төзи. Икенчедән, ул сәнгатьнең сафлыгы мәсьәләсен дә куя, сәнгать саф, аның вәкилләре дә намуслы, хакыйкатьне сөюче булырга тиеш дигән фикерне үткәрә.
Бер-берсенә кушылып килгән катламнарны үзара җыеп, туплап торучы образ — «мин әле кая барам?» гыйбарәсе аша белдерелүче юл. Бу сорауны шагыйрь поэманың буеннан-буена, һәр катламда кабатлый. Шуңа да юл үзе үк берничә мәгънәне бирә. Беренчедән, ул Тукайның уз чорыннан безгә килгән һәм киләчәккә барачак юлын символлаштыра, икенчедән, поэзиянең үсеш юлын гәүдәләндерә, әсәрдә автор аның төп хасиятләрен — сукмакларын билгели, өченчедән, сәяси юнәлештә милләтнең үсү юлы буларак конкретлаша, дүртенчедән, аклык, сафлык турындагы уйлануларга нигезләнгән кешелекнең Яшәеш юлын күрсәтә, бишенчедән, лирик геройның Тукай тормышы буйлап, уй-фикер, иҗади максатларын барлап үтелгән юлы булып аңлашыла. Поэманың башында шул «юлга» чыккан лирик герой ахырда сәяхәтен тәмамлый. Иң соңгы өлештә Тукайның «… мин кайтып җиттем. Бер нәрсәгә дә аптырамадым. Әлегә җитәр» дигән сүзләрен эпиграф итеп урнаштыру шуны дәлилли кебек. «Тукайдан хатлар» поэмасында Тукайның шәхси, иҗади сыйфатларын сурәтләү аша чор сәясәтен, милләтнең яшәү рәвешен, хәлен ачып бирүгә ирешелә. Поэмада паратекстуальлек, интертекстуальлек алымнарыннан оста файдаланыла: Тукай хатларының эчтәлеге бүгенгегә юнәлтелеп, хәзерге чорны ачып бирүгә хезмәт итә. Шагыйрь иҗатының калкуландырылган сыйфатлары аша чор поэзиясенә нәкъ менә шул сыйфатларның җитмәве ассызыклана.
Шулай итеп, 1920-50 нче еллардагы схемачылыктан соң, 1960—90 нчы елларда Тукай турындагы поэзия сыйфат үзгәрешләре кичерә, образның бирелеше, фикерләү ягыннан шактый катлаулана. Авторлар Тукайга читтән торып, объектив төстә якын киләләр, бер әсәр чигендә аңа иҗтимагый, рухи, әхлакый һәм сәнгати яктан мөнәсәбәтләрен белдерергә омтылалар. Икенчедән, Тукайга бирелгән субъектив бәя аларның үз күңелләрен ачуга да юнәлтелә. Агымдагы чорда әдәби фикерләүгә керә башлаган яңа күренешләрнең дә йогынтысы булмый калмый. Шуңа бәйләнештә Тукай образы берничә катлам аша ачыла, бер әсәр чигендә аңа төрле яссылыкта бәя бирелә. Бу чорда ул Яшәешкә әхлакый үрнәк итеп куела, милләтне рухи яшәтүче, азатлыгы өчен көрәшүче зат булып күтәрелә. Тукай турындагы поэзиядә беренче мәртәбә шагыйрь иҗатына, шәхесенә бәйләп, сәнгатьнең вазифалары, сафлыгы турында сүз башлана, Тукайга мөнәсәбәт мәсьәләсе калкытып куела. Моның аркылы шагыйрьләр чор сәясәтен ачып бирүче, милләтнең яшәү рәвешен тәнкыйтьләүче сәяси фикергә киләләр. Шул рәвешле катлаулы, берничә яссылыкны эченә алган сурәт тудырыла. Бу – агымдагы чорның төп шигъри табышы.
ЙОМГАК
1. Татар әдәбияты тамырдан үзгәргән: Шәрыктан Гаребкә, дини-мәгърифәтчел рухтан — дөньяви реалистик һәм романтик, традицион халык мәдәниятеннән югары культурага борылган вакытта әдәбиятта яңа идеал — шагыйрь, замандаш милләт хадиме образы пәйда була. Ш.Мәрҗани шәхесен күкләргә чөеп, «каләм сынаганнан соң», XX йөз башы әдәбиятына — Габдулла
Тукай һәм аның турында әсәрләр килеп керү үзенчәлекле күренеш итеп бәяләнергә хаклы. Шагыйрь образын изге китаплардагы пәйгамбәрләр баскычына кую әдәбиятның ижтимагый дәрәҗәсен күтәрә, шагыйрьлекне милләт өчен иң әһәмиятле, файдалы эшчәнлек төренең берсе буларак аңлата башлый.
2. Тукай турындагы әдәбият мәйданга чыгу XX гасыр башына туры килсә дә, әдәбиятта бу күренешнең тамырлары XII — ХIII гасырдагы дини тәгълиматларга, көнчыгыш поэзиясендәге Мөхәммәт пәйгамбәргә багышлап язылган нәгытьләргә барып тоташа. Сакраль (дини) текстларда дини идеал тудыру традицияләре татар әдәбиятында Кол Галинең «Кыйссаи Йосыф» поэмасында ук күренә. Автор «камил инсан» Йосыф образында чорга аваздаш бөтен гуманистик якларны туплап бирә. Соңрак иҗат ителгән Хәрәзминең «Мәхәббәтнамә» (XIV гасыр), Х.Кятибнең «Җөмҗөмә дастаны» (XIV гасыр), С. Сараиның «Гөлстан бит төрки» (XIV гасыр), Мөхәммәдьяр (XVI гасыр), Өмми Камал (XV гасыр) әсәрләрендә дә Кол Гали традицияләренең дәвам итүе күренә.
XIX гасырдан башланган җәдиди, мәгърифәтчел үзгәрешләр тәэсирендә идеалның характеры үзгәреп, ярымдини, ярымдөньяви төс ала. Шулай итеп, дини шәхес кенә җәмгыятьне канәгатъләндереп бетермәгән чорда һәм дини, һәм дөньяви яктан алдынгы карашлы Ш.Мәрҗани алга чыга.
3. XX йөз башы иҗтимагый-мәдәни күтәрелеш чорында милли азатлык, алгарыш, бердәмлек, сүз, фикер иреге өчен көрәш көчәю, үз халкының язмышын кайгыртучы, киләчәк бәхете, бәйсезлеге өчен көрәшеп яшәүче, кыйбласын югалтканнарны тупларлык шәхес — «милләт хадиме»нә зарурлык тудыра. Г.Тукай татар поэзиясендә нәкъ менә шушы таләпләргә җавап бирүче дөньяви милли идеал буларак күтәрелә. Тукайның эчке халәтен, изге сыйфатларын сурәтләү аша аның татар халкы өчен әһәмиятен ачу белән бергә, үлеменең сәбәпләрен барлау омтылышы ясала.
Шагыйрьнең шәхесен тасвирлау шәрык әдәбиятыннан кереп, дини, ярымдини, ярымдөньяви идеалларны бирүдә нигез булган «Камил инсан» өйрәтүенә таяна. Дөньявилыкка, рус һәм Ауропа әдәбиятларына йөз тоткан татар мәдәниятендә камил инсан сыйфатлары дөньяви җирлеккә күчерелеп, әдәби сүз илаһилаштырыла, шагыйрь пәйгамбәр югарылыгындагы шәхес итеп карала башлый. С.Сүнчәләйнең «Азан», «Шагыйрьгә», Н.Габидовның «Нигә бу шәмнәр сүнә» шигырьләрендә сакраль эчтәлек дөньяви планга күчерелә: Тукай — ак, чиста күңелле, рухи саф, әхлакый бөтенлеккә ия, сабыр, акыллы шагыйрь — пәйгамбәр исемен ала. Моның белән Тукайның бөеклеге, даһилыгы турында уйланулар үрелеп китеп, космогоник символларга урын бирелә. С.Сүнчәләйнең «Иңеш», К.Курмашевның «Әдәбият былбылы олугъ шагыйремез Габдулла Тукаевка» шигырьләрендә ай, кояш, йолдыз символлары шагыйрьнең берлеген ачуга, бөеклек фәлсәфәсен аңлатуга юнәлтелә.
1913 нче елда Тукай иҗаты тирәсендә башланган әдәби бәхәсләр тәэсирендә аның шагыйрьлегенә бәя калкулана, образы реальлеккә якыная: ул татар милли шигъриятен нигезләүче шагыйрь, остаз, тел остасы үрнәге итеп куела, поэзиясенең миллилеге алга алынып, милләт сакчысы буларак ачыла. Җ.Юмаевның «Шагыйрь үлде», Г.Сөнгатинең «Милләтебезнең сандугачы китте», Я. Мамишевның «Ядкяр өчен», К.Патииның «Тукайга» шигырьләрендә Тукайның шагыйранә бөеклеген ачу тенденциясе күзәтелә.
Р.Ибраһимова, К.Патии, Я.Кизләви, Гайнуллин-Чокалый шигырьләрендә Тукай халыкчы шагыйрь буларак гәүдәләнеш таба.
4. 1920-30 нчы еллардан илдә башланган сәяси һәм фәлсәфи, әдәби фикердәге үзгәрешләр — совет идеологиясенә хезмәт итүче, чорның «алдынгы идеяләренә» җавап бирүче социологик идеал алга куелу, әдәбиятта марксистик-ленинчыл теориянең көч алуы — Тукайга багышланган шигърияттә иҗтимагый якның күтәрелүенә китерә. Г.Хуҗиның «Габдулла Тукай истәлегенә», Ә.Юнысның «Тукайга», Ш.Маннурның «Җир мәңгелек» кебек шигырьләрендә Тукай шәхесе ярлылар өчен көрәшү, азатлык яулау, байларны җиңү мотивлары белен янәшә тасвирлана.
М.Җәлил, К.Хәмзин шигырьләрендә шагыйрь милли кысу, гаделсезлек шартларында милләтне рухи һәм иҗтимагый саклап калучы милли идеал булып күтәрелә.
Идеологиягә буйсынмаган С.Хәким, Г.Шәрәф кебек шагыйрьләр иҗатында барган эзләнүләр иҗтимагый якның эстетик калып белән алышынуына китерә. Мондый әсәрләрдә Тукайның шәхси тормышы мизгелләрендә матурлык күрү тенденциясе көчле яңгыраш алып, каләм иясе матурлык тудыручы оста, эстетик камил әсәрләр иҗат итүче шагыйрь итеп сурәтләнә. Бу тенденция әдәбиятта иҗтимагый якның яктыртылышын гына таләп иткән идеология, җәмгыятькә тискәре мөнәсәбәтне белдерү чарасына да әверелеп китә. Әкренләп сәнгатьнең вазифалары, сафлыгы, эстетикасы турындагы сүзгә бару да тоемлана.
5. Тукай турындагы поэзиядә яңарыш, иҗтимагый яшәештәге үзгәрешләр тәэсирендә, 1960 еллардан башлана. Татар әдәбиятының киңәюе, тармаклануы, синкретик төсмер алуы Тукай турындагы әдәбиятка да тәэсир ясый. Тукай образының сурәтләнеше катлаулы һәм катнаш төс ала. Бер әсәр чикләрендә реалистик, романтик, мифологик, модерн традицияләре берләшеп, шагыйрьгә төрле яссылыкларда бирелгән бәяне бербөтенгә әйләндерү омтылышы ясала. Моңа интертекстуальлек, паратекстуальлек, шартлы уен кебек алымнар, дини-мифологик, символик образларга мөрәҗәгать итү, романтик пафосны реалистик детальләр белән баету аша ирешелә.
Тукай турындагы шигърияткә яңалыкны X.Туфан, С.Хәкимнәр алып килә. Туфанның «Һаман шулай», «Халык төсе», «Чәчәкләр китерегез Тукайга» һәм башка шигырьләрендә яңа бер күренеш: Тукайны сурәтләүдәге социологик юнәлешне кире кагып, иҗтимагый-әдәби эчтәлекне берләштерү күзәтелә. Ул шагыйрь һәм дәүләт эшлеклесен чагыштырып, беренчесенең чын юлбашчы икәнлеген раслау, шуның ярдәмендә әдәбиятның тормыш-яшәештәге урынын хакимият баскычыннан да югары күтәрү максатын куя. Хакимнәрдән өстен Тукай образын бизәүдә яңадан сакральләштерү, изгеләштерү тенденциясе тоемлана. Бу С.Хәкимнең Тукайга багышланган шигырьләрендә дә дәвам итә.
С.Хәким иҗатында Тукайны сурәтләүнең тагын бер сукмагы шәйләнә: ул — шагыйрьне татар әдәбиятында остаз, әдәбиятны әйдәп баручы итеп сурәтләү. (Бер татарда ничә йөзләп шагыйрь…).
Монда да шагыйрьлекнең иҗтимагый вазифасы күз уңыннан читтә калмый.
Туфан-Хәкимнәрдән соң килгән буын — Р.Фәйзуллин, Р.Мингалим, К.Сибгатуллин, М.Шабаев, Г.Афзал шигырьләрендә иҗтимагый-әдәби катламның әдәбилек ягы калкулана: Тукай образы әдәбиятның дәрәҗәсен билгеләүче бизмән, Шагыйрь дигән бөек исемне йөртергә лаеклылыкны аңлатучы чисталык, аклык-сафлык, намуслылык үрнәге итеп сурәтләнә. Әкренләп иҗтимагый бәя-фикер әдәбиятның халык тормышындагы ролен күрсәтүдә генә кала. Шагыйрьләр идеалына хас сыйфатлар берлеге итеп караудан Тукайны милли көрәшче кебек сурәтләүгә күчә бару сизелә (Х.Әюпов, Ш.Галиев). Мифологик, дини-космогоник образлар системасы да яшь шагыйрьләр иҗатында (Л.Зөлкәрнәев, Г.Морат) Тукайны милли герой, хәтта Аллаһы Тәгалә тарафыннан татар милләтенә төшерелгән илче кебек тасвирларга ярдәм итә.
З.Мансуров, Р.Гаташ, Х.Әюпов, Х.Туфан шигырьләрендә милләтнең Тукайга мөнәсәбәте, шуның аша татар халкының, бүгенгесе һәм киләчәге хакында уйлану, кайбер әсәрләрдә җәмгыять хәле белән бәйле сәяси тәнкыйть урын ала. Зөлфәт, Р.Әхмәтҗанов, М. Әгъләмов шигъриятендә исә, гомумән, милләт язмышы, актуаль мәсьәлә кебек куелып, Тукай шәхесе, аңа мөнәсәбәт аркылы системаны, идеологияне тәнкыйтьләү, милли бәйсезлеккә чакыру мотивлары белән байый.
Тукайга багышланган поэмалар шагыйрь образын сурәтләүне эпик әсәр мөмкинлекләрен файдаланып тирәнәйтә. С.Хәким, М.Әгъләмов поэмаларында биографик-реалистик, сатирик-тәнкыйди яңгыраш, иҗтимагый фикерләр: милләт, аның язмышы, үткәне, бүгенгесе, киләчәге; фәлсәфи уйланулар: кеше һәм яшәеш, яшәү мәгънәсе һәм кешелек алдындагы бурыч; әдәби мәсьәләләр: әдәбият һәм аның кеше, милләт тормышындагы роле, әдәбиятның шагыйрьгә йөкләтелгән олы вазифасы, шагыйрь шәхесе; сәяси ачыну: марксистик идеология һәм система китергән фаҗигаләр хакында сөйләү белән үрелеп бара. Шулай милли идеал булып күтәрелгән Тукай шәхесе, образы тормыш-яшәешнең, гомумән, татар әдәбиятын борчыган, кызыксындырган барлык өлкәләрен үз янына җыя.
6. XX йөзне әдәбият тарихының буеннан-буена Тукай турында әсәрләр язылу, тормышны һәм идеалны аның белән үлчәп карау гасыры дип атарга мөмкин. Гасыр башында дөньяви милли идеал булып мәйданга чыккан Тукай образын татар шигърияте сәяси-реалистик, дини-мифологик, иҗтимагый, әдәби-аксиологик, хыялый-романтик аспектларда баета һәм 90 нчы елларда, татар милли күтәрелеше күзәтелгән бер вакытта, милли көрәшче дәрәҗәсендә укучыга тәкъдим итә.
ФАЙДАЛАНЫЛГАН ЧЫГАНАКЛАР ҺӘМ ӘДӘБИЯТ ИСЕМЛЕГЕ
I. Чыганаклар
1. Афзал Г. Йөрәгемдә йөртәм сине // Тукайга чәчәкләр. — Казан, 1976. — 41-42 бб.
2. Әхмәди Г, Габдулла Тукаевка // Соц. Татарстан. — 1996. — 22 май.
З. Әхмәтҗанов Р. Тукайның соңгы рәсеме // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 88-89 бб.
4. Әхмәтҗанов Роб. Килә иде Кырлай юлыннан // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996, — 63-64 бб.
5. Әюпов X. Иман яңарту // Җәяүле буран. Казан, 1996. – 288 б.
6. Бабич Ш. Габдулла әфәнде Тукаев // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 10-11 бб.
7. Бабич III. Тукай үлгәч // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 11-12 бб.
8. Габидов X. Нигә бу шәмнәр сүнә // Казан утлары. — 1991. — № 1. — 129 б.
9. Галиев Ш. Тукайга // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 52 б.
10. Галиев Ш. Туры Тукай // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 53 б.
11. Гаташ Р. Шигърият! // Казан утлары. — 1996. — № 4. — 10 б.
12. Гафури М. Тукай вафатыннан соң // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 19-20 бб.
13. Җәлил М. Тукай каберендә // Әсәрләр. Т.1.. — Казан, 1975. — 73-74 б.
14. Зөлкарнәев Л. Бар дөньяның ямен, гамен // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 141 б.
15. Зөлфәт. Ялгызлык // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 107 б.
16. Кол Гали. Кыйссаи Йосыф. — Казан: Татар. кит. нәшр., 1983. — 543 б.
17. Курмашев К. Әдәбият былбылы олугъ шагыйрь Габдулла Тукаевка // Кәшшаф Курмашев шигырьләре. — Казан, 1915. – 4 б.
18. Кятиб X. Җөмҗөмә дастаны // Ул дәрья да бу дәрья. — Казан, 1999. — 88-101 бб.
19. Маликов Ә. Тукай исән… // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 56 б.
20. Мамишев Я. Ядкяр өчен // Соц. Татарстан. — 1996. — 22 май.
21. Мансуров 3. Мәңгелек бусагасы // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 115 б.
22. Мингалим Р. Язгы Тукай янында // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 81 б.
23. Морат Г. Тукай // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 134 б.
24. Патии К. Тукайга // Сабыйлар догасы. — Казан, 1915. — 4 б.
25. Рәхим Г. Тукай // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 93 б.
26. Сараи С. Гөлстан — бит төрки // Ул дәрья да бу дәрья. — Казан, 1999. — 228-232 бб.
27. Сибгатуллин К. Яшь белән дә, җан һәм тән белән дә… // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 83 б.
28. Сөнгати Г. Милләтнең сандугачы китте // Соц. Татарстан. — 1996. — 22 май.
29. Сүнчәләй С. Азан // Шәһри Казан. — 1993. — 26 май.
30. Сүнчәләй С. Шагыйрьгә // Сүнчәләй шигырьләре. — Казан, 1913. — 7 б.
31. Сүнчәләй С. Иңеш // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 13 б.
32. Сүнчәләй С. Бер газетага // Сүнчәләй шигырьләре. — Казан, 1913. — 57 б.
33. Тукай Г. Хөрмәтле Хөсәен ядкяре // Сайланма әсәрләр. — Казан, 1996. — 154 б.
34. Тукай Г. Шиһаб хәзрәт // Сайланма әсәрләр. — Казан, 1996. — 170-171 бб.
35. Тукай Г. Мөхәрриргә // Сайланма әсәрләр. — Казан, 1996. — 174 б.
36. Тукайның С.Рәмиевкә хаты // Әсәрләр. Т.5. — Казан, 1986. — 368 б.
37. Туфан X. Чәчәкләр китерегез Тукайга // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 24-26 бб.
38. Туфан X. Без һаман бергә // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 27 б.
39. Туфан X. Юл // Азат хатын. — 1966. — № 4. — 5 б.
40. Фәйзи М. Габдулла әфәнде // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 20-21 бб.
41. Фәйзуллин Р. Яздан аерып булмый Тукайны // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 94 б.
42. Фәтхи Д. Габдулла Гариф улы Тукаев // Кызыл Татарстан. — 1928. — 15 апрель.
43. Фидаи Ш. Габдулла Тукай // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 18 б.
44. Харис Р. Китмибез! // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 84-85 бб.
45. Хәким С. Шагыйрьнең балачагы // Тукай турында поэмалар. — Казан, 1974. — 3-30 бб.
46. Хәким С. Пар ат // Тукай турында поэмалар. — Казан, 1974. — 30-38 бб.
47. Хәким С. Кырыгынчы бүлмә // Тукай турында поэмалар. — Казан, 1974. — 39-54 бб.
48. Хәким С. Тукай дәфтәреннән // Сибелә чәчәк. — Казан, 1973. — 126 б.
49. Хәким С. Бер татарда ничә йөзләп шагыйрь… // Казан утлары. — 1996. — № 4. — 6 б.
50. Хәмзин К. Милләтсезләр иле // Яңалиф. — 1931. — № 5-6. — 136-138 бб.
51. Хуҗи Г. Габдулла Тукай истәлегенә // Кызыл Татарстан. – 1938. — 15 апрель.
52. Шабаев М. Тукайны сагыну // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 47-48 бб.
53. Шәрәф Г. Шүрәле белән очрашу // Казан утлары. — 1987. — № 4. — 168-1706 б.
54. Юзеев И. Син яшьтәш тә, замандаш та… // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 61-62 бб.
55. ЮмаевҖ. Шагыйрь үлде // Йолдыз. 1914. — 7 гыйнвар.
II. Фәнни әдәбият
а) татар телендә
1. Абдуллин Я. Мәгърифәт нуры ачар… — Казан: Татар.кит. нәшр., 1987. — 392 б.
2. Абилов Ш. Суфичылык // Татар әдәбияты тарихы. Т.1. — Казан, 1984. — 356-366 бб.
3. Абилов Ш. Урта гасыр татар әдәбияты // Ул дәрья да бу дәрья. — Казан, 1999. — 329-341 бб.
4. Акчура Й. Дамелла Галимҗан әл-Баруди. — Казан: «Иман», 1997. — 76 б.
5. Ахунов Г. Тукай жигеп биргән атта… // Соц. Татарстан. — 1971. — 17 декабрь.
6. Әгъләмов М. Без башка халыклардан киммени? // Татарстан. — 1992. — № 7-8. — 90-95 бб.
7. Әхмәтҗанов Ш. Искә төшерү // Тукай турында хатирәләр. — Казан, 1976. — 164-170 бб.
8. Бәшири 3. Замандашларым белән очрашулар. — Казан: Татар. кит. нәшр., 1968. — 291 б.
9. Бурнаш Ф. Көрәш җырлары. Габдулла Тукайның үлүенә ун ел тулуга багышлана. — Казан: Татар. дәүләт нәшр., 1923. – 83 б.
10. Бурнашева М. Тукай турында әдәбият // Совет әдәбияты. — 1946. — № 5. — 128-129 бб.
11. Вәлиди Җ. Әдәби хәрәкәт // Аң. — 1915. — № 3. — 60-69 бб.
12. Вәлиди Җ. Мөгаллимә // Вакыт. — 1915. — 10 гыйнвар.
13. Вәлиди Җ. Тукаев хакында берничә сүз // Тукай турында замандашлары. — Казан, 1960. — 259-264 бб.
14. Вәлиди Җ. Татар шагыйрьләре // Вакыт. — 1913. — 25 апрель; 24 июль; 25 июль; 26 июль.
15. Виновский Ш. Халык шагыйре Г.Тукай көненә // Кызыл Татарстан. — 1938. — 2 апрель.
16. Галимуллин Ф. Эстетика һәм социологизм: 20-30 нчы еллар татар әдәбиятында эстетика кануннарының һәм социологизм таләпләренең үзара мөнәсәбәте. — Казан: Мәгариф, 1998. – 223 б.
17. Галиуллин Т. Тукай һәм XX гасыр татар поэзиясе // Тукай һәм XX гасыр татар мәдәнияте: Шагыйрьнең 110 еллыгына багышланган халыкара конференция материаллары. – Казан, 1997. — 28-33 бб.
18. Галиуллин Т. Егерменче еллар татар шигърияте // Мирас. — 1997. — № 5. — 5-28 бб.
19. Галиуллин Т. Утызынчы еллар татар шигърияте // Мирас. — 1997. — № 11. — 34-53 бб.
20. Галиуллин Т. Хәзерге шигърият // Мирас. — 7-8. — 98-122 бб.
21. Галиуллин Т. Милли үзаң һәм шигърият // Татар теле, әдәбияты, тарихы — үткәне һәм бүгенгесе. — Казан, 2000. — 64-69 бб.
22. Галиуллин Т. Утызынчы елларда поэзия // Татар әдәбияты тарихы. Т.4 — Казан, 1989. — 362-380 бб.
23. Галиуллин Т. Лириканың тәэсир итү көче // Мәгариф. — 1998, — № 7. — 31-33 65.
24. Галиуллин Т. Илһам чишмәләре: Монография. — Казан: Татар. кит. нәшр., 1988. — 366 б.
25. Ганиева Р. Халыкның сөекле улы // Татарстан. — 1998. — № 2. — 4-6 бб.
26. Ганиева Р. Исхакый иҗаты // Мирас. — 1998. — № 5. — 63-78 бб.
27. Ганиева Р. Тукай иҗатында реализм мәсьәләләре. Махсус курс программасы. — Казан, 1987. — 11 б.
28. Гобәйдуллин Г. Милләтне ничек аңлыйсыз? // Аң. — 1913. — № 22. — 396-398 бб.
29. Госман X. Яңа дөнья поэзиясенең тууы // Шигърият гомере. — Казан, 1978. — 113-205 бб.
30. Госман X. Егерменче еллар татар поэзиясе. — Казан: КДУ нәшр., 1964. — 395 б.
31. Гыйззәтуллин Н. Әдәби хәрәкәт // Татар әдәбияты тарихы. Т.4. — Казан, 1989. — 82-110 бб.; 345-362 бб.
32. Гыйлаҗев Т. 20-30 нчы еллар татар әдәби тәнкыйте үсешендә төп тенденцияләр (метод һәм герой мәсьәләләре): Филол. фәнн. канд….дисс. — Казан, 1991. — 225 б.
33. Гыйлаҗев Т. Г.Ибраһимовның эстетикасында Г.Тукай иҗаты // Фән һәм мәктәп. — 1998. — № 7-8. — 183-186 бб.
34. Гыйлаҗев Т. Җ.Вәлиди эстетикасында Тукай // Тукай укулары. — Казан, 2000. — 125-140 бб.
35. Гыйльманов Г. Образ. Символ. Рухи кодлар // Казан утлары. — 1999. — № 4. — 146-152 бб.
36. Думави Н. Шәрыктан Гаребкә мөнәсәбәте илә // Аң. — 1916. — № 9. — 157-159 бб.
37. Җәләлиева М. Шагыйрьнең миф дөньясы // Мәгърифәт. 1996. — 12 апрель; 19 апрель; 3 май.
38. Заһидуллина Д. Әдәбият кануннары һәм заман. — Казан: Татар. кит. нәшр., 2000. — 271 б.
39. Заһидуллина Д. Татар әдәбияты нәзариясенең барлыкка килүе һәм үсеш баскычлары (XX йөзнең беренче утыз елы): Филол. фәнн. докт….дисс. — Казан, 2001. — 391 б.
40. Заһидуллина Д. Лирик әсәр һәм аны мәктәптә укыту // Гыйльми язмалар. — 1997. — № 1. — 49-80 бб.
41. Зәбирев Г. «Яшь йөрәкләр» китабы мөнәсәбәте илә // Шура. — 1913. — № 10. — 312-313 бб.
42. Ибраһимов Г. Татар матбугаты // Әсәрләр. Т.5. — Казан, 1978. — 5-9 бб.
43. Ибраһимов Г. Татар шагыйрьләре // Әсәрләр. Т.5. — Казан, 1978. — 74-156 бб.
44. Ибраһимов Г. Альбом мөнәсәбәте белән бер-ике сүз // Әсәрләр. Т.5. — Казан, 1978. — 178-200 бб.
45. Искужин 3. Тукай турында Бабич // Совет әдәбияты. — 1936. — № 5. — 67-68 бб.
46. Исхакый Г. Тукай мәхәббәте // Мирас. — 1992. — № 4. — 82-84 бб.
47. Исхакый Г. Яшь көчләрнең бурычы // Мәйдан. — 2001. — № 8. — 173-180 бб.
48. Камал Т. Идеал һәм инкыйлаб. — Казан: Татар. кит. нәшр., 1992. — 96 б.
49. Максуд М. «Тукай» романы турында / ТӘҺСИ архивы. — ф.101, о.1, п.14.
50. Мәгърифәт һәм азатлык өчен көрәш (XX йөз башы татар әдәбияты тарихыннан). — Казан: Татар. кит. нәшр., 1987. — 142 б.
51. Мәрдәнов Р. «Шура» журналында (1908—1918) әдәбият мәсьәләләре: Филол. фәнн. канд….дисс. — Казан, 1999. — 184 б.
52. Мәрҗани; Шиһабетдин Мәрҗанинең тууына йөз ел Тулу мөнәсәбәте илә. — Казан, 1915. — 350 б.
53. Мәхмүтов Һ. Замандашлар бәяли // Мирас. — 1992. — № 4. — 80-81 бб.
54. Миңнегулов X. Алтын Урда әдәбияты // Казан утлары. — 1995. — № 1. — 147-153 бб.
55. Миннегулов X. Тукай һәм урта гасыр татар әдәбияты // Тукай һәм XX гасыр татар мәдәнияте: Шагыйрьнең 110 еллыгына багышланган халыкара конференция материаллары. — Казан, 1997. — 54-62 бб.
56. Мортазин М. Мәдәният // Икътисад. — 1910. — № 4. — 1-2 бб.
57. Мостафин Р. Тукай һәм Җәлил // Совет мәктәбе. — 1986. — № 4. — 25-276 б.
58. Мөхәммәдиев Р. Тагын бер кат татар шагыйрьләре турында // Казан утлары. — 1987. — № 3. — 25-34 бб.
59. Мусин Ф. Без белгән һәм беләсе Тукай // Тукай һәм XX гасыр татар мәдәнияте: Шагыйрьнең 110 еллыгына багышланган халыкара конференция материаллары. — Казан, 1997. — 33-39 бб.
60. Нәҗми К. Татар совет әдәбияты яңа күтәрелеш алдында // Совет әдәбияты. — 1936. — № 3. — 40-51 бб.
61. Нигъмәти Г. Утыз беренче елга кергәндә // Яңалиф. — 1931. — № 1. — 34-38 бб.
62. Нуруллин И. XX йөз башы татар әдәбияты. — Казан: КДУ нәшр., 1966. — 427 б.
63. Нуруллин И. Тукайлар, Исхакыйлар юлы… // Казан утлары. — 1993. — № 4. — 131-135 бб.
64. Рәмиев 3. С.Хәким ижаты // Татар әдәбияты тарихы. Т.6. — Казан, 2002, — 264-283 бб.
65. Рәхим Г. Урта мәктәптә әдәбият укыту турында // Мәгариф. — 1924. — № 5. — 280-290 бб.; 1925. — № 1-2. — 57-62 бб.
66. Рәхим Г. Тукаев — халык шагыйре // Тукай турында замандашлары. — Казан, 1960. — 232-237 бб.
67. Сафин Р. Милли хәрәкәт һәм дин // Татар милләте: үткәне, бүгенгесе, киләчәге. — Казан, 1997. — 93-98 бб.
68. Саяпова А. «Кемгә тансык бу замана?» (Дәрдемәнд иҗатында символизм) // Казан утлары. — 1996. — № 8. — 164-166 бб.
69. Сәгъди Г. Татар әдәбияты тарихы. Дәреслек-кулланма. — Казан: Татгосиздат, 1926. — 300 б.
70. Сәйфи-Казанлы Ф. Сәгыйть Сүнчәләй шигырьләре // Аң. — 1913. — № 21. — 8-14 бб.
73. Сибгатуллина Ә. Татар әдәбиятында суфичылык (чыганаклар, тематика һәм жанр үзенчәлекләре): Филол. фәнн. докт….дисс. — Алабуга, 2000. — 380 б.
72. Сибгатуллина Ә. Татар әдәбияты һәм суфичылык // Идел буенда суфичылык: тарихы һәм үзенчәлекләре. — Казан, 2000. — 66-75 бб.
73. Сибгатуллина Ә. Суфичылык серләре: төрки-татар шигъриятендә дини-суфыйчыл символлар, образлар, атамалар. — Казан: Заман, 1998. — 367 б.
74. Сүнчәләй Ш. Тукай хатлары турында берничә сүз // Совет әдәбияты. — 1960. — № 4. — 135-136 бб.
75. Татар әдәбияты тарихы, Т.1. — Казан: Татар. кит. нәшр., 1984. — 567 б.
76. Татар әдәбияты тарихы. Т.3. — Казан: Татар. кит. нәшр., 1986, — 600 б.
77. Татар әдәбияты тарихы, Т.4. — Казан: Татар. кит. нәшр., 1989. — 567 б.
78. Тәрҗеманов Җ. «Таратты данымны никадәр илләргә…» // Азат хатын. — 1988. — № 4. — 12-14 бб.
79. Тукай Г. Хиссияте миллия // Әсәрләр. Т.3. — Казан, 1976. — 154-158 бб.
80. Тукай Г. Энциклопедик сүзлек-белешмә. Мәкаләләр һәм белешмәләр исемлеге. — Казан, 1988. — 80 б.
81. Тукай Г. Әсәрләр. Т.5. — Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. — 368 б.
82. Халит Г. Яңа гасыр поэзиясе: XX гасыр башы (1905-1917 еллар). Татар поэзиясендә иҗат методы, лирик герой, традиция һәм новаторлык мәсьәләләре. — Казан: Татар. кит. нәшр., 1979. — 167 б.
83. Халит Г. Чорның кыскача тарихи-иҗтимагый характеристикасы // Татар әдәбияты тарихы. Т.3. — Казан, 1986. — 11-33 бб.
84. Халит Г. Габдулла Тукай // Татар әдәбияты тарихы. Т.3. — Казан, 1986. — 104-150 бб.
85. Хәйдәрова Л. Габдулла Тукай. Библиографик күрсәткеч. — Казан: КДУ нәшр., 1974. — 118 б.
86. Хәким С. Шагыйрьнең иҗаты турында // Төз. Т.Н.Галиуллин. — Казан: Татар. кит. нәшр., 1971. — 131 б.
87. Хәким С. Тукай // Совет Татарстаны. — 1953. — 15 гыйнвар.
88. Хәлфин Н. 1913 нче елда татар шагыйрьләре // Аң. — 1914. — № 1. — 11-12 бб.
89. Хәсәнов М. Тукай турында сүз // Тукай һәм XX гасыр татар мәдәнияте: Шагыйрьнең 110 еллыгына багышланган халыкара конференция материаллары. — Казан, 1997. — 3-5 бб.
90. Хисамов Н. XIV йөз шигъриятендә кеше идеалы // Казан утлары. — 1997. — № 3. — 157-171 бб.
91. Шәйхелисламов 3. Әхмәт Фәйзи иҗатында Тукай темасы: Филол. фәнн. канд…, дисс. — Казан, 1999. — 174 б.
92. Шәйхелисламов 3. Аңлыем дип шагыйрь җанын… — Казан: «Фикер», 2001. — 144 б.
93. Шәрәф Җ. Ничек аңларга? // Аң. — 1914. — № 2. — 40-42 бб.
94. Юзиев Н. Шигърият дөньясы. — Казан: Татар. кит. нәшр., 1981. — 312 б.
95. Юзиев Н., Рәмиев 3. 20 нче елларда поэзия // Татар әдәбияты тарихы. Т 4. — Казан, 1989. — 110-137 бб.
96. Яхин А. Әсәргә ничек анализ ясарга? // Мәгариф. — 1999. — № 7. — 16-18 бб.; № 8. — 22-25 бб.; № 9. — 14-17 бб.
97. Яхин А. Әдәбият: Унберьеллык мәктәпнең тугызынчы сыйныфы өчен дәреслек-хрестоматия. — Казан: Мәгариф, 1994. — 336 б.
98. Яхин А. Әдәбият: Унберьеллык мәктәпнең унынчы сыйныфы өчен дәреслек-хрестоматия. — Казан: Мәгариф, 1995. — 335 б.
99. Яхин А. Әдәбият: унберьеллык мәктәпнең унберенче сыйныфы өчен дәреслек-хрестоматия. — Казан: Мәгариф, 1996. — 383 б.
100. Яхин А. Татулык // Ул дәрья да бу дәрья. — Казан, 1999. — 15-16 бб.
101. Яхин Ф. Татар шигъриятендә дини мистика һәм мифология. — Казан: ТДГИ нәшр., 2000. — 266 б.
102. Яңалиф консультациясе // Яңалиф, — 1931. — № 5-6. — 136-138 бб.
б) рус телендә;
103. Абилов Ш. Идеал социальной утопии в наследии татарских мыслителей периода средневековья // Из истории татарской общественной мысли. — Казань, 1979. — С. 56-63.
104. Абдуллин Я. Джадидизм как этап в развитии татарского просветительства // Очерки истории татарской общественной мысли. — Казань, 2000. — С. 128-159.
105. Агеносов В. Литературный процесс 30-50-х годов // Русская литература XX века: в 2-х и. 4.2. — М., 1997. — С. 120 -152
106. Амирханов Р. Эпоха Волжско-Камской Булгарии: социально-философская проблематика «Кыссаи Йусуф» // Очерки истории татарской общественной мысли. — Казань, 2000. — С.32-49
107. Ашмарин Н. Несколько слов о современной литературе Казанских татар // «Народное образование». — Казань, 1905. — 32 с.
108. Бахтин М. Эстетика словесного творчества. — М.: Искусство, 1986. — 444 с.
109. Белый А. Символизм как миропонимание. — М.: Республика, 1994. — 528 с.
110. Бердяев Н. Самосознание. — М.: Искусство, 1991. — 365 с.
111. Бертельс Е. Избранные труды. История персидско-таджикской литературы. — М.: Наука, 1960. — 556 с.
112. Бертельс Е. Избранные труды. Суфизм и суфийская литература. — М,: Наука, 1965. — 560 с.
113. Бикмухаметов Р. Судьба поэта // Литературная газета. — 1957. — 13 август.
114. Блок А. Искусство и революция. — М.: Современник, 1979. — 384с.
115. Богомолов Н. Движение поэзии конца пятидесятых -восмидесятых годов // Современная русская советская литература в 2 ч. Ч. 1. — М., 1987. — С. 125-185.
116. Борев Ю. Особенности литературы в XX веке // Теория литературы. Т.4. Литературный процесс. — М.: ИМЛИ РАН, «Наследие», 2001. — 624 с.
117. Борухов Б. Введение в мотивирующую поэтику // Филологическая герменевтика и общая стилистика. — Тверь: Изд-во Тверского ун-та, 1992. — С. 5 — 28.
118. Брагинский И. К итогам дискуссии о периодизации истории литератур Востока // Народы Азии и Африки. — 1965. — № 3. — С. 55-72.
119. Введение в литературоведение. Литературное произведение: основные понятия и термины. — М.: Изд-во «Высшая школа», 1999. — 556 с.
120. Гайнуллин М. Татарская литература и публицистика нач. XX века. — Казань: Тат. книж. изд-во, 1983. — 352 с.
121. Ганиева Р. Восточный Ренессанс и поэт Кул Гали. — Казань: Изд-во КГУ, 1988. — 172 с.
122. Ганиева Р. Восточный Ренессанс и его традиции в тюркских литературах; Дисс….докт. филол. н. — Казань, 1992. — 325 с.
123. Дремов А. Идеал и герой. — М.: «Искусство», 1969. — 200 с.
124. Есин А. Принципы и приемы анализа литературного произведения. — М.: Флинта, Наука, 1999. — 248 с.
125. Ибрагим Т, Суфийская концепция «совершенного человека» // Человек как философская проблема: Восток — Запад. — М., 1991. — С.63-68.
126. Иванов Вяч. Два маяка // Пушкин в русской философской критике: конец XIX — первая половина XX века. — М., 1990. — С. 250-280.
127. Ильин И. Постмодернизм: Словарь терминов. — М.: Изд-во «Интрада», 2001. — 384 с.
128. Ионин Л. Основания социокультурного анализа. — М.: Рос. гос. гуманит. ун-т, 1996, — 120 с.
129. Исхаков Д. Феномен татарского джадидизма: введение к Социокультурному осмыслению. — Казань: Иман, 1997. — 80 с.
130. Исхаков Д. Проблемы становления и трансформации татарской нации. — Казань: Изд-во «Мастер Лайн», 1997. — 248 с.
131. Кадыров О. Л.Н.Толстой сквозь призму татарской мысли. — Наб.Челны, 1995. — 110 с.
132. Камалов Т. Социальный идеал татарских революционных демократов: Дисс….канд. филос. н. — Казань, 1989. — 185 с.
133. Кант И. Сочинения в 6 т. Т.5. — М.: Мысль, 1966. — 237с.
134. Конский В. Литературный процесс 60-70-х годов. — М.: Искусство, 1983. — 336 с.
135. Колобаева Л. Концепция личности русской литературы рубежа ХIХ-ХХ вв. — М.: Изд-во МГУ, 1990. — 336 с.
136. Концепция человека в эстетике социалистического реализма. — М.: Мысль, 1977. — 264 с.
137. Краус В. Применение марксизма к истории литературы и литературной критике // Зарубежная эстетика и теория литературы XIX—XX вв. Трактаты, статьи, эссе. — М., 1987. — С.420-435
138. Кукулин И. О русской поэзии 1990-х годов. От перестроечного карнавала к новой акционности // Новое литературное обозрение. — 2001. — № 5. — С. 248-262.
139. Лармин О. Эстетический идеал и современность. — М.: Изд-во МГУ, 1964. — 155 с.
140. Литературный энциклопедический словарь. — М.: Советская энциклопедия, 1987. — 750 с.
141. Лосев Л., Шестаков В. История эстетических категорий. — М.: Искусство, 1965. — 378 с.
142. Лотман Ю. Лекции по структуральной поэтике // Ю.М.Лотман и тартуско-московская семиотическая школа. – М., 1994. — С. 17-265.
143. Лотман Ю. Литература в контексте русской литературы XVIII века // О русской литературе. — С.-Петербург, 1997. – С. 118-137.
144. Магдеев М. Социальные корни таланта. — Казань: Изд-во КГУ, 1990. — 162 с.
145. Массиньон Л. Методы художественного выражения у Мусульманских народов // Арабская средневековая культура и литература. — М., 1978. — С.54-60.
146. Махмудов А. Торжество прекрасного. — Казань: Тат. книж. изд-во, 1989. — 158 с.
147. Морадымов Н. Проблема эпохи и героя в творчестве Д.Файзи: Автореф—канд. фил. н. — Казань, 1979.
148. Мусабекова Р. Сагит Сунчелей: судьба и творчество. — Казань, 2001. — 120 с.
149. Мухаметдинов Р. Нация и революция. — Казань: Иман, 2000. — 56 с.
150. Мухаметшин Р. Ислам в татарской общественной мысли начала XX века // Очерки истории татарской общественной мысли. — Казань, 2000. — С.160-188.
151. Мухамадиев Р. Проблемы формирования татарской литературной критики. — Казань: Тат. книж. изд-во, 1982. — 143 с.
152. Нафигов Р. Роман о народном поэте // Красная Татария. — 1953. — 11 апрель.
153. Неупокоева И. История всемирной литературы. Проблемы системного и сравнительного анализа. — М.: Наука, 1976. — 358 с.
154. Нигматуллин Э. Татарская литература нач. XX века (до 1917 года) в её отношении к западноевропейской литературе и философско-эстетической мысли. — Казань, 1972. — 232 с.
155. Нигматуллина Ю. Национальное своеобразие эстетического идеала. — Казань: Изд-во КГУ, 1970. — 212 с.
156. Нигматуллина Ю. Типы культур и цивилизаций в историческом развитии татарской и русской литератур. — Казань: Фән, 1997. — 192 с.
157. Ницше Ф. Воля к власти. — М.: Жанна, 1994. — 365 с.
158. Общественная и философская мысль в Татарии нач. XX века. — М.: Наука, 1990. — 198 с.
159. Петров С. Проблема человека и литературы социалистического реализма // Концепция человека в эстетике социалистического реализма. — М., 1977. — С.5-31.
160. Плиев А. О природе эстетического идеала: Автореф…. канд. филол. н. — М., 1965. — 28 с.
161. Пригарина Н. Образное содержание бейта в поэзии на персидском языке // Восточная поэтика. — М., 1983. — С.89-107.
162. Рамиев З. Поэзия С.Хакима: Автореф…канд. филол. н. — Казань, 1973. — 20 с.
163. Пятигорский А. Избранные труды. — М.: Школа, 1996. — 365 с.
164. Сагадеев А. Гуманистические идеалы мусульманского средневековья // Человек как философская проблема: Восток-Запад. — М., 1991, — С.50-56.
165. Сайгаков А. У истоков эстетики реализма. Эстетика Ф.Амирхана и эстетические идеи в татарской реалистической литературе конца XIX — нач. XX века. – Казань: Тат. книж. изд-во, 1982. — 168 с.
166. Салихов Р. Герой и эпоха в татарском литературоведении. — Казань: «Мастер-Лайн», 1999. — 352 с.
167. Саяпова А. Дардменд и проблема символизма в татарской литературе нач. XX века: Дисс….докт. филол. н. — Казань, 1998. — 276 с.
168. Сибгатулдина А. Эволюция концепции личности в татарской поэзии XIX века: Дисс…канд. филол. н. — Казань, 1990.
169. Синеокая Ю. Рубеж веков: Русская судьба сверхчеловека Ницше // Ф.Ницше и философия России. — СПб, 1990. — С.58-72.
170. Скоропанова И. Русская постмодернисткая литература. — М.: Флинта, Наука, 1999. — 608 с.
171. Современный словарь-справочник по литературе. — М.: Олимп, Изд-во АСТ, 2000. — 704 с.
172. Соколов А. История русской литературы конца XIX — нач. XX века. — М.: Высшая школа, 1999. — 432 с.
173. Степанянц А. Суфийские представления о боге, природе и человеке // Философские аспекты суфизма. — М., 1987. — С. 25-30.
174. Торунова Г. Мифология шестидесятников // Литература «третьей волны». — Саратов, 1997. — С. 10-15.
175. Фам Нгок Куонг. Роль образа политического лидера Вьетнама в формировании личности молодёжи. — М., 2000. — 189 с.
176. Фейербах Л. Избранные философкие произведения в 2-х томах, Т.1. — М.: Господиздат, 1955. — 778 с.
177. Философский энциклопедический словарь. — М.: Советская Энциклопедия, 1999. — 575 с.
178. Франк С. Пушкин в русской философской критике. — М.: Искусство, 1990. — 250 с.
179. Фрейд 3. Психоаналитические этюды. — Минск: Попурри, 1997. — 602 с.
180. Хабутдинов А. Татарское общественно-политическое движение в досоветский период: 1900-1918 гг. Ч. 1. — Казань: Изд-во КГУ, 1997. — 62 с.
181. Хабутдинов А. Миллет Оренбургского духовного собрания в конце XVIII—XIX веках. — Казань: Иман, 2000. — 160 с.
182. Хабутдинова М. Проблема личности в творчестве Х.Такташа: Дисс…канд. филол. н. — Казань, 1998. — 181 с.
183. Хакимов Р. История татар и Татарстана: методологические и теоретические проблемы. — Казань, 1999. — 43 с.
184. Хализев В. Теория литературы. — М.: Высшая школа, 2000. — 398 с.
185. Халит Г. Герои, рожденные революцией. — Казань: Тат. книж. изд-во, 1967. — 230 с.
186. Халит Г. Многоликая лирика. — Казань: Тат. книж. изд-во, 1990. — 405 с.
187. Халит Г. Тукай и его современники. — Казань: Тат. книж. изд-во, 1966. — 227 с.
188. Хасанов М. Писатель, ученый, революционер. — М.: Наука, 1987. — 317 с.
189. Хатипов Ф. Духовный мир героя. Психологизм в современной татарской прозе. — Казань: Тат. книж.изд-во, 1981. — 212 с.
190. Шаповалов В. Основы философии современности. К итогам XX века. — М.: Изд-во Флинта, Наука, 1998. — 271 с.
191. Юзеев А. Татарская философская мысль конца XVIII-XIX веков. В 2 ч.— Казань: Иман, 1998. — 201 с.
192. Юзеев А. Философская мысль конца XVIII—XIX вв. // Очерки истории татарской общественной мысли. — Казань, 2000. — С. 92-127.
ГАБДУЛЛА ТУКАЙГА БАГЫШЛАНГАН МАТУР ӘДӘБИЯТ ИСЕМЛЕГЕ
1. Агиев Ш. Г.Тукаевка // Кояш. — 1913. — 4 апрель.
2. Айманов Я. Хөрмәтле шагыйремез мәрхүм Г.Тукаев рухына // Кояш. — 1913. — 9 апрель.
3. Акмал Н. Тукай // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 133 б.
4. Акчурин Г. Мәрхүм иптәшем шагыйрь Г.Тукаев турында // Йолдыз. — 1913. — 7 апрель.
5. Арсланов Н. Тукайга // Казан утлары. — 1987. — № 9. — 79 б.
6. Арсланов Н. Шагыйрь һәйкәлен ачканда // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 35 б.
7. Афзал Г. Йөрәгемдә йөртәм сине // Тукайга чәчәкләр. — Казан, 1976. — 41-42 бб.
8. Афзал Г. Ак юл // Тукайга чәчәкләр. — Казан, 1976. — 42-43 бб.
9. Афзал Г. Тукайга // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 40-43 бб.
10. Афзал Г. Тукай турында уйланганда // Совет әдәбияты. — 1969. — № 2. — 74 б.
11. Афзал Г. Ялган тарих… // Казан утлары. — 1991. — № 5. — 7 б.
12. Әгъләмов М. Кадыйров Болгарига шагыйрь җавабы // Мин әйттем. — Казан, 1991. — 176-177 б.
13. Әгъләмов М. Алдымда // Киләчәккә кайту. — Казан, 1987. — 14 б.
14. Әгъләмов М. Тукай көне // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. – 100 б.
15. Әгъләмов М. Тукайдан хатлар // Иман тәрәз шакый. — Казан, 1996. — 209-242 бб.
16. Әгъләмов М. Әйтте Тукай // Иман тәрәз шакый. — Казан, 1996. — 315 б.
17. Әгъләмов М. Исе китеп ята күле Кабан // Татарстан. — 1992. — № 7-8. — 94-95 бб.
18. Әмәк Ф. Тукай рухы // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 135 б.
19. Әхмәди Г. Габдулла Тукаевка // Соц.Татарстан. — 1996. — 22 май.
20. Әхмәдиев Н. Тукай // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 105 б.
21. Әхмәтҗанов Р. Гомерлерәк икән // Казан утлары. — 1979. — № 5. — 81 б.
22. Әхмәтҗанов Р. Тукайның соңгы рәсеме // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 88-89 бб.
23. Әхмәтҗанов Роб. Килә иде Кырлай юлыннан // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 63-64 бб.
24. Әхмәтҗанов Роб. Йолдызлар күп диләр… // Шәһри Казан. 1995. — 26 апрель.
25. Әшрәфҗанов X. Язлар кайта безгә // Мәдәни жомга. – 1996. — 26 апрель.
26. Әюпов X. Бер иңдәге ике фәрештә күк // Мин Тукайга киләм. Казан, 1996. — 109 б.
27. Әюпов X. Иман яңарту // Җәяүле буран. — Казан, 1996. — 288 б.
28. Бабич Ш. Габдулла әфәнде Тукаев // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 10 б.
29. Бабич Ш. Тукай үлгәч // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 11 б.
30. Байтимер Р. Тукай // Совет Татарстаны. — 1953. — 15 апрель.
31. Баттал С. Тукай ядкяре // Совет әдәбияты. — 1946. — № 4. — 4 б.
32. Баттал С. Тукайга // Казан утлары. — 1993. — № 11. — 97-98 бб.
33. Батулла Р. Сират күпере // Кичер мине, әнкәй. — Казан, 1988. — 394-439 бб.
34. Батулла Р. Кылдан нечкә, кылычтан үткен. — Казан: Татар.кит.нәшр., 1996. — 143 б.
35. Баян Ә. Каракош // Кызыл ут. — Казан, 1999. — 234-281 бб.
36. Бәдигый X. Сыену // Шәһри Казан. — 1998. — 24 апрель.
37. Бәшири 3. Әй, мөхәррир // Мирас. — 1998. — № 4. – 30 б.
38. Бәшири 3. Ул үлмәгән // Тормыш. — 1916. – 28 июль.
39. Бохараев Р. Тукай тирәсендә // Казан утлары. — № 4. — 97-103 бб.
40. Бурнашева 3. Даһигә / Өмет йолдызлары. — Казан, 1988. — 229 б.
41. Бурнашева 3. Минем мәктәбем // Өмет йолдызлары. — Казан, 1988. — 215 б.
42. Валеев Р. Заботы света. Роман. — М., 1986. — 390 стр.
43. Вафин Н. Тукай истәлеге // Совет әдәбияты. — 1938. — № 4. — 28 б.
44. Вәлиев Р. Мәңгелек яз // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 106 б.
45. Вәлиев Р. Бөеклек // Кышкы учак. — Казан, 1994. — 83 б.
46. Вәлиев Р. Кабан күле // Кышкы учак. — Казан, 1994. — 118-119 бб.
47. Вәлиев Р. Трамвайда // Кышкы учак. — Казан, 1994.- 120 б.
48. Вәлиев Р. Бөекләр турында уйлану // Кышкы учак. — Казан, 1994. — 138 б.
49. Вәлиеа Р. Агыйделдә боз китә // Кышкы учак. — Казан, 1994. — 273 б.
50. Вәлиев Рөстәм. Дөнья гаме // Казан утлары. — 1986. — № 4. — 35-96 бб.
51. Габидов X. Нигә бу шәмнәр сүнә // Казан утлары. — 1991. — № 1. — 129 б.
52. Габди И. Йолдызлар һәм кояш // Йолдыз. — 1913. — 14 апрель.
53. Габди И. Мәрхүм шагыйремез Г.Тукаев рухына // Йолдыз. — 1913. — 2 май.
54. Газизов М. Шагыйрь мендәре // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 90-91 бб.
55. Гайнуллин-Чокалый. Габдулла әфәнде Тукаев хакында мәрсия // Идел. — 1913. — 2 июль.
56. Гали М. Тукайның туган авылында // М.Гали хикәяләре. — Казан, 1931. — 37-46 бб.
57. Галиев А. Исәнме, иптәш Тукай // Совет әдәбияты. — 1938. — № 4. — 37-38 бб.
58. Галиев М. Безнең туу — үзе ачыш // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 53 б.
59. Галиев Ш. Таллар моңаймасын // Соц.Татарстан. 1961. — 9 апрель.
60. Галиев Ш. Туры Тукай // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 53 б.
61. Галиев Ш. Тукайга // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 52 б.
62. Галиев Ш. Уй елгасы // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 54 б.
63. Галиев III. Тукай васыяте // Соц.Татарстан. — 1967. — 26 апрель.
64. Галиев Ш. Тукайны йотылып тыңлаганда // Татарстан яшьләре. — 1960. — 18 ноябрь.
65. Галиев Ш. Туган телнең туган көне // Ватаным Татарстан. — 1995. — 26 апрель.
66. Галләмова М. Тукаебыз // Ватаным Татарстан. — 1996. — 25 апрель.
67. Гарданов X. Тукай // Мирас. — 2001. — № 4. — 16-23 бб.
68. Гатауллин Рәшит. Теләсәм дә җыр язалмадым // Казан утлары. — 1997. — № 7. — 99 б.
69. Гатауллин Р. Тукай Казанына // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 86 б.
70. Гатауллин Р. Тукай урамында // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 87 б.
71. Гаташ Р. Тукай сагындыра // Казан утлары. — 1986. – № 4. – 33 б.
72. Гаташ Р. Кырлай юлында Сәгъди абзый белән… // Казан утлары. — 1976. – № 4. — 93 б.
73. Гаташ Р. Шигърият! // Казан утлары. — 1996. — № 4. — 106.
74. Гаташ Р. Сасна Пүчинкәсе авылы зиратында // Бу — сиңа кылган догам. — Казан, 1997. — 15 б.
75. Гаташ Р. Зәйтүнәнең Тукайга багышланган догасы // Бу — сиңа кылган догам. — Казан, 1997. — 19 б.
76. Гаташ Р. Зәйтүнәнең Тукайга язылмый калган хаты // Бу — сиңа кылган догам. — Казан, 1997. — 78 б.
77. Гаташ Р. 1913 елның җәе. Зәйтүнә — Тукай каберендә / Бу — сиңа кылган догам. — Казан, 1997. — 79 б.
78. Гаташ Р. Шагыйрь үзе белгән булыр // Бу — сиңа кылган догам. — Казан, 1997. — 103 б.
79. Гаташ Р. Үзгәрмәгән // Бу — сиңа кылган догам. – Казан, 1997. – 103 б.
80. Гаташ Р. Шагыйрь язмышы // Бу — сиңа кылган догам. — Казан, 1997. — 104 б.
81. Гаташ Р. Гасыр башы йолдызлары // Бу – сиңа кылган догам. — Казан, 1997. – 103 б.
82. Гаташ Р. Укучым… // Бу — сиңа кылган догам. — Казан, 1997. — 153 б.
83. Гафури М. Тукай вафатыннан соң // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 19 б.
84. Гаффар Ә. Җаекка баргач // Ватаным Татарстан. – 1993. — 16 апрель.
85. Гаффар Ә. Ал үзеңә, Тукай // Мәгърифәт. — 1998. – 25 апрель.
86. Гаффар Ә. Соңгы сәгать // Сызылып таңнар атканда. — Казан, 1988. – 50-83 бб.
87. Гәрәй Р. Тукайга // Мин Тукайга киләм. – Казан, 1996. — 59-60 б.
88. Гәрәй Р. Россиянең күңел түрендә // Татарстан яшьләре. — 1967. — 26 апрель.
89. Гәрәй Р. Синең күңел шулай җылыткан // Татарстан яшьләре. — 1961. — 21 сентябрь.
90. Гәрәева С. Алматыда Тукай урамы // Шәһри Казан. – 1998. — 27 ноябрь.
91. Гирәйбай X. Тукайга // Мәдәни җомга. — 1997. — 19 сентябрь.
92. Гыйльманов Г. Тукай каберендә // Казан утлары. – 1995. — № 4. — 128 б.
93. Гыйсмәти әл Борындыкый И. Мәрхүм Тукаевка // Казан утлары. – 1979. — № 7. — 190 б.
94. Гыйффәт туташ. Идеал эзләгәндә // Мирас. – 1998. — № 5. — 30 б.
95. Давыдов Ә. Тукайга // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. – 37 б.
96. Дәрдмәнд. Шагыйрьгә // Исә илләр. — Казан, 1980. – 31 б.
97. Дәүли Н. Шигырьне башлау // Кызыл Татарстан. – 1939. – 15 апрель.
98. Дәүли Н. Шагыйрь // Совет Татарстаны. – 1958. — 13 август.
99. Дәүли И. Хәерле юл // Мин Тукайга киләм. – Казан, 1996. — 33-34 бб.
100. Ерикәй Ә. Тукай // Мин Тукайга киләм. – Казан, 1996. — 31 б.
101. Җәлил М. Тукай каберендә // Әсәрләр. Т.1. — Казан, 1975. — 73-74 бб.
102. Җәлил М. Тукайны сагыну // Соц.Татарстан. — 1986. – 11 июнь.
103. Җәлал В. Шагыйрь хатирәсе // В. Җәлал шигырьләре. – Казан, 1913. — 8-9 бб.
104. Җәлал В. Тукай кабере янында // Сөембикә. — 1914. — № 11. — 4 б.
105. Җәлал С. Аның сөекле угълы // Шәһри Казан. – 1991. – 26 апрель.
106. Закиров П. Тугърылык // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 76-77 бб.
107. Зәйдуллин Р. Йокысызлык // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. – 139 б
108. Зиятдинов Ф. Бик аз калган иде язга да // Татарстан яшьләре. — 1966. — 28 июнь.
109. Зөлкарнәев Л. Бар дөньяның ямен, гамен // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 141 б.
110. Зөлкарнәй Л. 1891 ел. Ачлык. Ташаяк базары // Татарстан яшьләре. — 1986. — 26 апрель.
111. Зөлфәт, Тукай догасы // Ике урман арасы. – Казан, 1995. – 71-73 бб.
112. Зөлфәт. Ялгызлык // Мин Тукайга киләм. – Казан, 1996. – 107 б.
113. Ибраһимова Р. Китте шагыйрь // Мәдәни җомга. – 1998. — 4 сентябрь.
114. Илаһи бәет // Тукай турында замандашлары. — Казан, 1960. — 216 б.
115. Исәнбәт Н. Тукайның яңадан Казанга сәфәре // Чаян. – 1938. — № 7-8. — 6 б.
116. Исәнбәт Н. Надан шагыйрьгә // Чаян. — 1938. — № 7- 8. — 9 б.
117. Исәнбәт Н. Тукай — остаз // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 28 б.
118. Исхак Ә. Тукайга // Совет әдәбияты. — 1938. — № 4. — 29-30 бб.
119. Исхак Ә. Тукай һәм яшь шагыйрь турында баллада // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 29-30 бб.
120. Исхакый Г. Ул әле өйләнмәгән иде // Зиндан. — Казан, 1991. — 320-374 бб.
121. Исхакый Г. Мөгаллимә // Мирас. – 109-119 бб.
122. Ишморат Р. И, мөкатдәс моңлы сазым // И, мөкатдәс моңлы сазым. — Казан, 1983. — 9-74 бб.
123. Камал Ә. Һәйкәл янында // Совет әдәбияты. — 1938. — № 4. — 31-38 бб.
124. Камалов Н. Кечкенә Тукайның Казанга килүе // Ватаным Татарстан. — 1995. — 26 апрель.
125. Кари Ә. Тукай безнең белән // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 44 б.
126. Кәлимуллин И. Тукай // Соц.Татарстан. — 1961. — 25 апрель.
127. Кәрим Ф. Берәүгә // Әсәрләр. 3 томда. Т.1. — Казан, 1979. — 57 б.
128. Кәрим X. Тукай кабере янында // Совет әдәбияты. – 1946. – № 1. — 105-107 бб.
129. Кизләви Я. Сөекле шагыйремез мәрхүм Г.Тукаев рухына // Мирас. – 1998. — № 9. — 27 б.
130. Киләчи Б. Ядкяр // Мирас. — 1998. — № 9. – 27 б.
131. Киләчи Б. Икенче хатирә // Мирас. — 1998. — № 9. — 276.
132. Киләчи Б. Өченче хатирә. Юану // Идел. — 1913. — 26 апрель.
131. Корбан Р. 1913 ел. 2 апрель. Тукай // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. – 131 б.
134. Кормаш Ә. Г.Тукаевка // Кормаш шигырьләре. – Казан, 1914. – 4 б.
135. Кудаш С. Шагыйрьгә // Мирас. –1998. — № 10. — 27 б.
136. Курмашев К. Әдәбият былбылы олугъ шагыйрь Г.Тукаевка // Мирас. — 1998. — № 10. — 28 б.
137. Күмәк иҗат (Н.Гайсин, Ф.Баян, Ә.Әминов, Нур Сикай, Вахитов, Сафиуллина, Бикчәнтәева) Шагыйрь турында җыр // Совет әдәбияты. – 1938. — № 4. — 23-27 бб.
138. Латифуллин М. Тукай күмәче // Ялкын. — 1963. — № 4. — 27 б.
139. Латыйп Г. Җырлар чишмәсе // Соц.Татарстан. — 1976. — 9 май.
140. Латыйп К. Бөгелмим… // Казан утлары, — 1966. — № 5. — 121 б.
141. Латыйп К. Рәхмәт, Тукай // Татарстан яшьләре. — 1967. — 9 май.
142. Лотфи Г. Шагыйрь һәйкәленә баш иеп // Совет мәктәбе. – 1986. — № 4. — 65 б.
143. Мадьяров Н. Кушлавычка килгәч // Соц.Татарстан. — 1961. — 25 апрель.
144. Маликов Ә. Тукай исән… // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 56 б.
145. Мамишев Я. Ядкяр өчен // Соц.Татарстан. — 1996. — 22 май.
146. Маннапов Ш. Үкенмәслек булсын // Казан утлары. – 1989. — № 7. — 113 б.
147. Маннапов Ш. Их, шундый бер җыр язасы иде // Ватаным Татарстан. — 1997. — 29 апрель.
148. Маннапов Ш. Шагыйрьләр // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 78 б.
149. Маннур Ш. Җыр мәңгелек // Кызыл Татарстан. – 1938. – 15 апрель.
150. Маннур Ш. Көч үсә // Яңалиф. — 1928. — № 3. — 1 б.
151. Маннур Ш. Эчем пошса // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 32 б.
152. Маннур Ш. Һәйкәлгә карап // Совет Татарстаны. – 1958. – 10 август.
153. Мансур 3. Ул исән // Соц.Татарстан. – 1961. – 25 апрель.
154. Мансур 3. Шагыйрь // Совет әдәбияты. — 1953. — № 4.
155. Мансур 3. Һәйкәл янында // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 36 б.
156. Мансуров 3. Бурыч // Мин Тукайга киләм. – Казан, 1996. — 114 б.
157. Мансуров 3. Мәңгелек бусагасы // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 115 б.
158. Мансуров 3. Шагыйрь янәшәсендәге урын // Казан утлары. — 1999. — № 7. — 9 б.
159. Мәрхүм Тукайга матәм // Мәдәни җомга. – 4 сентябрь.
160. Мәхмүт X. Тукай исән // Кызыл Татарстан. – 14 апрель.
161. Мингалим Р. Язгы Тукай янында // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 81 б.
162. Минский Г. Соңгы озату // Соц.Татарстан. – 19 июнь.
163. Миңнуллин Р. Әллүки // Мин Тукайга киләм. – 1996. — 114 б.
164. Миңнуллин Р. Мәңгелек бусагасы // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 115 б.
165. Миңнуллин Т. Без китәбез, сез каласыз // Без китәбез, сез каласыз, — Казан, 1989. — 4-57 бб.
166. Морат Г. Тукай // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 134 б.
167. Мостафин К. Белсә иде // Казан утлары. — 1986. — № 4. — 32-33 бб.
168. Мостафин К. Юлның дәвамы // Мин Тукайга киләм. – Казан, 1996. — 73-75 б.
169. Мөдәррис Ш. Үч тә бетте… // Татарстан яшьләре. — 1961. — 27 апрель.
170. Мөдәррис Ш. Бронза Тукайга // Совет Татарстаны. – 1958. — 13 август.
171. Мөхәммәтшин Г. Кырлай юлында // Гомерлек язым. – Казан, 1995. — 73 б.
172. Мулла-Гали. Күңелемдә яз // Мин Тукайга киләм. – Казан, 1990. — 55 б.
173. Мусин Г. Тукайга // Мирас. – 1998. — № 11. — 51 б.
174. Насыйбуллин 3. Хәттатлар // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 67-72 бб.
175. Насыйбуллин 3. Тәфтиләү // Казан утлары. — 1976. — № 4. — 94 б.
176. Нафигов Р. Сон Тукая // Слушай, шепчет что трава. — Казань, 2000. — 69 стр.
177. Нафигов Р. Из-за угла… // Слушай, шепчет что трава. — Казань, 2000. — 60 стр.
178. Нафигов Р. Памяти Тукая // Слушай, шепчет что трава. — Казань, 2000. — 70 стр.
179. Нафигов Р. Ехал на арбе казахской… // Слушай, шепчет что трава. — Казань, 2000. — 71 стр.
180. Нафигов Р. Урал бежал, сверкая солнцем… // Слушай, шепчет что трава. — Казань, 2000. — 72 стр.
181. Нафигов Р. Любил он песни вековые // Слушай, шепчет что трава. — Казань, 2000. — 72 стр.
182. Нафигов Р. Строг худенький… // Слушай, шепчет что трава. — Казань, 2000. — 73 стр.
183. Нафигов Р. Улицы Уральска, расскажите мне… // Слушай, шепчет что трава. — Казань, 2000. — 75 стр.
184. Нажми К. Өзелгән кыллар // Татарстан. — 1923. — 15 апрель.
185. Нәҗми Н. Тукай яше… // Казан утлары. — 1966. — № 6. — 169 б.
186. Низамиев Р. Тукай белән әңгәмәләр // Казан утлары. — 1994. — № 4. — 119-121 б.
187. Низамиев Р. Шагыйрьне каршылау // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 116-117 бб.
188. Нияз Г. Миндәге әрнү // Идел. — 1913. — 2 апрель.
189. Ногъман М. «Тукай» пароходында // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996, — 45 б.
190. Ногъман М. Тынмый моңлы сазың // Соц.Татарстан. — 1966. — 25 июнь.
191. Нури 3. Уральскины узганда // Совет әдәбияты. – 1955. – № 2. — 61-62 бб.
192. Нури 3. Әйттең, шагыйрь // Татарстан яшьләре. – 1958. – 12 август.
193. Нуруллин И. Тукай Петербургта. — Казан: Татар.кит. нәшр., 1965. — 96 б.
194. Нуруллин И. Тукай. — Казан: Татар.кит.нәшр., 1979. — 305 б.
195. Нуруллин И. Көзге җилләр исәр алдыннан // Тукай турында хикәяләр. — Казан, 1966. – 3-15 бб,
196. Нуруллин И. Тарифов ничек Тукаевка әйләнде // Тукай турында хикәяләр. — Казан, 1966. – 16-20 бб.
197. Нуруллин И. Сабыйлык үче // Тукай турында хикәяләр. — Казан, 1966. — 21-37 бб.
198. Нуруллин И. Ике Апуш // Тукай турында хикәяләр. – Казан, 1966. — 38-50 бб.
199. Нуруллин И. Карахмәт // Тукай турында хикәяләр. – Казан, 1966. — 51-69 бб.
200. Нуруллин И. Фабрикант һәм шагыйрь // Тукай турында хикәяләр. – Казан, 1966. — 70-87 бб.
201. Нуруллин И. Шомлы төн // Тукай турында хикәяләр. — Казан, 1966. — 88-104 бб.
202. Нуруллин И. Чуар киез итек // Тукай турында хикәяләр. — Казан, 1966. — 105-112 бб.
203. Нуруллин И. Башкала белән саубуллашканда // Тукай турында хикәяләр. — Казан, 1966. — 122-135 бб.
204. Нуруллин И. Хәсрәт бакчасы // Тукай турында хикәяләр. — Казан, 1971. — 43-65 бб.
205. Нуруллин И. Язны көткәндә // Тукай турында хикәяләр. — Казан, 1971. — 101-117 бб.
206. Нуруллин И. Ирек тәме // Тукай турында хикәяләр. – Казан, 3971. – 118-123 бб.
207. Патии К. Тукайга // Мирас. 1998. — № 11. – 57 б.
208. Разов М. Тукай язы // Татарстан яшьләре. — 1993. – 24 апрель.
209. Рәфиков С. Кырлай каеннары // Совет Татарстаны. – 1958. — 21 август.
210. Рәхим Г. Тукай көне // Казан утлары. — 1986. — № 4. – 130 б.
211. Рәхим Г. Тукай // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. – 93 б.
212. Рәхим Г. Кара әле, Тукай, Казаныңа // Шәһри Казан. – 1992. — 19 июнь.
213. Рәхимова Б. Коткару килер, көтегез // Мәдәни җомга. – 1998. — 20 февраль.
214. Рәшитов Ә. Тукай вальслары // Мин Тукайга киләм.– Казан, 1996. — 66 б.
215. Рәшит Ә. Кырлай // Таң илчесе. — Казан, 1996. — 37 б.
216. С.И. Тукаев хакында // Йолдыз. – 1913. — 9 апрель.
217. Сабиров Г. Кайтсаң иде // Татарстан яшьләре. — 1966. — 25 июнь.
218. Сабитов М. Шагыйрь кабере // Күңел очкыннары. – Казан, 1915. — 15 б.
219. Садә Г. Тукайга // Мәгърифәт. — 1998. — 25 апрель.
220. Садә Г. Коръән тотып // Мәгърифәт. — 1996. — 26 апрель.
221. Садә Г. Пәйгамбәрлек нуры анда // Шәһри Казан. – 1997. — 25 апрель.
222. Садри М. Йөрәктән йөрәккә // Соц.Татарстан. — 1976. – 16 май.
223. Садри М. Тукай // Ватаным Татарстан. — 1995. — 26 апрель.
224. Садри М. Россиянең бөек семьясында // Тукайга чәчәкләр. — Казан, 1976. — 35-36 бб.
225. Саттар-Мулилле Г. Без — Тукайлы халык // Мәгърифәт. — 1998. — 25 апрель.
226. Саттаров М. Тукайга // Совет әдәбияты. – 1955. – № 4. — 49 б.
227. Сафин Ф. Тукай ягы // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 113 б.
228. Сафина Н. Тукайга дәшү // Ватаным Татарстан. — 1997. — 20 июнь.
229. Сәгыйди Ә. Шагыйрь Г.Тукайны күмү мөнәсәбәтилә // Кояш. — 1913. — 7 апрель.
230. Сәгыйдә 3. Шагыйрьгә // Мирас. — 1999. — № 1. — 41 б.
231. Сәгыйдә 3. Тукай — кояш // Фотоальбом. — Казан, 1966. — 58 б.
232. Сәгыйдә 3. Даһигә // Өмет йолдызлары. — Казан, 1988. — 186 б.
233. Сәйфи Т. Халык җырчысы // Кызыл Татарстан. – 1939. – 12 апрель.
234. Сәләм Г. Терелтәсе иде шагыйрьне // Кызыл Татарстан. — 1938. – 17 апрель.
235. Сәләхетдинов А. Шагыйрь гомере // Соц.Татарстан. — 1966. — 26 апрель.
236. Сәләхетдинов А. Мәңгелек чишмә // Ялкын. – 1966. — № 2. – 14 б.
237. Сәмави. Кайгы җырлары // Көрәш җырлары. — Казан, 1923. – 83 б.
238. Сәмигуллин Г. 2 апрель тәэсефе // Кояш. — 1913. – 4 апрель.
239. Сибгат К. Шүрәле // Казан утлары. — 1993. — № 1. – 90 б.
240. Сибгатуллин К. Яшь белән дә, тән һәм җан белән дә // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 83 б.
241. Синугыл Ә. Тукайга // Шәһри Казан. — 1993. – 24 апрель.
242. Солтангалиев М. Недопетая песня // Эхо веков. – 1998. — № 1-2. — С.114-115.
243. Сөләйманов Җ. Әйләнәм дә кайтам // Татарстан яшьләре. — 1986. – 26 апрель.
244. Сөләйманова С. Туган илгә тугрылыкны // Азат хатын. — 1976. — № 4. — 5 б.
245. Сөләйманова С. Сатылмаска // Ватаным Татарстан. – 1996. – 26 апрель.
246. Сөләйманова С. Шигърият язы белән // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 57-58 бб.
247. Сөнгати Г. Сүнде // Сөембикә. — 1914. – № 11. — 18 б.
248. Сөнгати Г. Милләтнең сандугачы китте // Соц.Татарстан. — 1996. — 22 май.
249. Суфияров Ф. Дус та, юлдаш та син // Шәһри Казан. – 1993. – 1 май.
250. Сүлти Р. Мәрхәмәт // Мин Тукайга киләм. – Казан, 1996. — 156 б.
251. Сүнчәләй С. Иңеш // Мин Тукайга киләм. – Казан, 1996. — 13 б.
252. Сүнчәләй С. Хат кисәге // Мирас. — 1999. — № 4. — 33 б.
253. Сүнчәләй С. Г.Тукаев // Мирас. — 1999. — № 4. — 38 б.
254. Сүнчәләй С. Йолдызлар вә кояш // Кояш. — 1913. — 11 апрель.
255. Сүнчәләй С. Азан // Шәһри Казан. — 1993. — 26 май.
256. Сүнчәләй С. Мәрхүм Тукаевка // Тормыш. – 1916. – 3 апрель.
257. Сүнчәләй С. Шагыйрь // Сүнчәләй шигырьләре. – Казан, 1913. – 5 б.
258. Сүнчәләй С. Шагыйрьгә // Сүнчәләй шигырьләре. – Казан, 1913. — 7 б.
259. Сүнчәләй С. Бер газетага // Сүнчәләй шигырьләре. – Казан, 1913. — 57 б.
260. Таһири Ш. Өмид // Мирас. — 1999. — № 5. — 27 б.
261. Таһирова Ш. Тукайга // Казан утлары. – 1977. — № 3. — 88 б.
262. Тукай бәете // Мәдәни җомга. – 1998. — 4 сентябрь.
263. Тукайга мәдех // Мәдәни җомга. – 1998 — 4 сентябрь.
264. Тукайга хат // Чаян. — 1938. — № 7-8. — 8 б.
265. Тукай Казанда // Чаян. – 1938. — № 7-8. — 4-5 бб.
266. Туфан X. Чәчәкләр китерегез Тукайга // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. – 24-26 б.
267. Туфан X. Тукай тавышын эзләгәндә // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. – 26 б.
268. Туфан X. Без һаман бергә // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 27 б.
269. Туфан X. Тукайлардан килгән күпердә // Соц.Татарстан. — 1968. — 26 апрель.
270. Туфан X. Халык төсе // Совет Татарстаны. — 1958. – 13 август.
271. Туфан X. Язгы авазлар // Соц.Татарстан. — 1966. — 26 апрель.
272. Туфан X. Кулын канга батырса да… // Идел. — 1999. № 6.
273. Туфан X. Юл // Азат хатын. — 1966. — № 4. — 5 б.
274. Туфан X. Тукай // Гүзәл гамь. — Казан, 1990. — 72 б.
275. Туфан X. Түшемдә Тукай // Гүзәл гамь. – Казан, 1990. – 290-291 бб.
276. Туфан X. Һаман шулай… // Гүзәл гамь. – Казан, 1990. – 123 б.
277. Туфан X. Тукайга һәйкәл // Гүзәл гамь. – Казан, 1990. – 144-145 бб.
278. Туфан X. Тукайлар… // Гүзәл гамь. — Казан, 1990. – 173 б.
279. Укмаси М. Мәрхүм Тукаевны сагынып // Йолдыз. – 1913. – 11 май.
280. Укмаси М. Тукайны сагыну // Мин Тукайга киләм. – Казан, 1996. — 16 б.
281. Фарсин Ю. Онытмыйбыз // Татарстан. — 1923. — 15 апрель.
282. Фәйзи М. Габдулла әфәнде! // Мин Тукайга киләм. – Казан, 1996. — 20 б.
283. Фәйзи Ә. Нева буенда // Совет әдәбияты. — 1949. — № 6. — 40-51 бб.
284. Фәйзи Ә. Шагыйрь // Әсәрләр. Т.1. — Казан, 1983. — 174-176 бб.
285. Фәйзи Ә. Тукай. — Казан: Татар.кит.нәшр., 1964. – 638 б.
286. Фәйзи Ә. Тукай кабере янында // Әсәрләр. Т.1. — Казан, 1983. – 266-267 бб.
287. Фәйзи Ә. Г.Тукайга // Әсәрләр. Т.1. — Казан, 1983. — 332 б.
288. Фәйзи Ә. Тукай монологы // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 22-24 бб.
289. Фәйзи Ә. Тукай Җаекта // Күтәрелә кояш. — Казан, 1954. — 341-360 бб.
290. Фәйзи Ә. Тукай // Күтәрелә кояш. — Казан, 1954. – 361-458 бб.
291. Фәйзуллин Р. Бүлмәләр // Сайланма әсәрләр. Т.2. – Казан, 1993. — 327 б.
292. Фәйзуллин Р. Яздан аерып булмый Тукайны // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 94 б.
293. Фәйзуллин Р. Шагыйрьләр аз яшиләр, диләр // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 95-96 бб.
294. Фәйзуллин Р. Үлемнәре белән үлемсезлек… // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 97 б.
295. Фәйзуллин Р. Без дә бер көн… // ил — Вакыт ул. – Казан, 1996. – 72 б.
296. Фәйзуллин Р. Әүвәл дә булганнар // ил — Вакыт ул. – Казан, 1996. — 82 б.
297. Фәйзуллин Р. Ул заман… // ил — Вакыт ул. — Казан, 1996. – 96 б.
298. Фәсәхов К. Калган кебек аның эзләре // Соц.Татарстан. — 1966. — 25 июнь.
299. Фәтхи Д. Габдулла Гариф улы Тукаев // Кызыл Татарстан. – 1928. — 15 апрель.
300. Фидаи Ш. Габдулла Тукай // Мин Тукайга киләм. – Казан: Татар. кит. нәшр., 1996. – 18 б.
301. Хайбуллин Ф. Мәшһүр мәрхүм шагыйрь Габдулла әфәндегә // Гыйбрәт һәм хакыйкать. — Казан, 1913. – 7 б.
302. Харис Г. Тукай рухына // Мирас. — 1999. – № 6. — 44 б.
303. Харис Г. Өн // Мирас. — 1999. — № 6. — 44 б.
304. Харис Г. Бөек шагыйрь мәрхүм Г.Тукаевка // Мирас. — 1999. — № 6. — 44-45 бб.
305. Харис Р. Китмибез! // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 84-85 бб.
306. Харис Р. Һәр йөрәктә оясы // Соц.Татарстан. — 1986. – 11 июнь.
307. Харис Р. Тукай туган көнне // Хәл-әхвәл. – Казан, 2001. — 26 б.
308. Харис Р. Тукайның мәхәббәт төшләре // Хәл-әхвәл. — Казан, 2001. – 120-160 бб.
309. Хәйдәр. Сорасалар // Мин Тукайга киләм. – Казан, 1996. — 132 б.
310. Хәйри Г. Шагыйрь мәрхүм Г.Тукаевка // Идел. – 1913. — 9 август.
311. Хәйруллин И. Габдулла Тукаев // Мирас. — 1999. – № 7. — 23 б.
312. Хәким С. Шагыйрьнең балачагы // Тукай турында поэмалар. — Казан, 1974. — 3-30 бб.
313. Хәким С. Пар ат // Тукай турында поэмалар. — Казан, 1974. — 30-38 бб.
314. Хәким С. Кырыгынчы бүлмә // Тукай турында поэмалар. – Казан, 1974. – 39-54 бб.
315. Хәким С. Тукай һәйкәле алдында // Бер горурлык хисе. — Казан, 1963. — 16-17 бб.
316. Хәким С. Кайда да йөрәктә // Бер горурлык хисе. – Казан, 1963. — 49-50 бб.
317. Хәким С. Шүрәле // Совет әдәбияты. — 1960. — № 11. – 13 б.
318. Хәким С. Яна шигырьләр циклыннан // Казан утлары. – 1977. — № 3, — 4-5 бб.
319. Хәким С. Блокнотлар // Яшә, борчулы җаным. — Казан, 1988. — 275-282 бб.
320. Хәким С. Яңгырый алар Берлинда // Торыгыз, Мусалар. – Казан, 1970. — 111 б.
321. Хәким С. Тукай дәфтәреннән // Сибелә чәчәк. — Казан, 1973. — 126 б.
322. Хәким С. Бер татарда ничә йөзләп шагыйрь… // Казан утлары. — 1996. – № 4. — 6 б.
323. Хәкимҗан Г. Кызыл гөлләр үссен матур булып // Казан утлары. — 1995. – № 6. — 121 б.
324. Хәмәдов К. Тукай хәзрәтләре өчен // Йолдыз. — 1913. – 4 апрель.
325. Хәмзин К. Милләтсезләр иле // Яңалиф. — 1931. – № 5-6. — 136-138 бб.
326. Хисмәтуллин Р. Исәнме, Тукай // Яшь ленинчы. — 1961. — 26 апрель.
327. Хөсәен М. Өч йолдыз // Совет мәктәбе. — 1966. — № 5. – 26 б.
328. Хөсәен М. Остазыма // Совет Татарстаны. — 1958. — 28 сентябрь.
329. Хөснуллин X. Тукай // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 65 б.
330. Хуҗи Г. Г.Тукай истәлегенә // Кызыл Татарстан. – 1938. – 15 апрель.
331. Хуҗиев Г. Г.Тукай истәлегенә // Татарстан яшьләре. – 1961. – 27 апрель.
332. Хуҗин М. Кеше күңеле — үзе бер кояш // Татарстан. – 1996. — № 4. — 55-61 бб.
333. Хуҗин М. Иңә дә иңә карлар // Ерактагы кыялар. – Казан, 1990. — 340-348 бб.
334. Шабаев М. Тукай моңы // Соц.Татарстан. – 1970. – 26 апрель.
335. Шабаев М. Тукайны сагыну // Мин Тукайга киләм. – Казан, 1996. – 47-48 бб.
336. Шабаев М. Татар зиратында Тукай ята // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 49 б.
337. Шабаев М. Таныш моң // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 50-51 бб.
338. Шабанов X. Тукайга // Совет әдәбияты. — 1946. — № 4. — 4 б.
339. Шагыйрь Тукай бәете // Казан утлары. — 1990. — № 4. — 187 б.
340. Шагыйрьҗан Л. Шагыйрь гомере // Иман әлифбасы. — Казан, 1993. — 24-25 бб.
341. Шагыйрьҗан Л. Үз җылысын кушты дөньясына // Иман әлифбасы. — Казан, 1993. — 26-27 бб.
342. Шагыйрьҗан Л. Татар шагыйрьләренең бәясе // Иман әлифбасы. — Казан, 1993. — 121-122 бб.
343. Шагыйрьҗан Л. Тагын язлар килде // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 99 б.
344. Шагыйрьҗан Л. Тукай тавышы // Мәдәни җомга. — 1996. — 26 апрель.
345. Шакир С. Есенин Тукайны укый // Соц.Татарстан. — 1960. — 15 июнь.
346. Шакир С. Тукай урамында // Яшь ленинчы. — 1961. — 26 апрель.
347. Шакир С. Тукай авылда // Совет әдәбияты. — 1946. — № 4. — 5 б.
348. Шакир С. Уральскида // Соц.Татарстан. — 1970. — 26 апрель.
349. Шаммасова X. Матбугат галәменә // Өмет йолдызлары. — Казан, 1988. — 152 б.
350. Шаммасова X. Наме үлмәс // Өмет йолдызлары. — Казан, 1988. — 155 б.
351. Шаммасова X. Сез шигырь… // Өмет йолдызлары. — Казан, 1988. — 144 б.
352. Шәрәпова С. Тыңла, шагыйрь // Ватаным Татарстан. — 1996. — 25 апрель.
353. Шәрәф Г. Шүрәле белән очрашу // Казан утлары. – 1987. – № 4. — 168-170 б.
354. Шәрипов Ә. Әйләнәм дә кайтам Тукайга // Казан утлары. 1996. — № 9. — 153 б.
355. Шәрифуллина Э. Без — Тукайлы // Мәдәни җомга. — 1997. — 30 май.
356. Шәрифуллина Э. Тукай сүзе // Ватаным Татарстан. — 1996. 25 апрель.
357. Шәрифуллина Э. Без — Тукайлы халык // Казан утлары. — 1976. — № 4. – 5 б.
358. Шәрифуллина Э. Тукай чишмәсе // Шәһри Казан. – 1996. – 12 апрель.
359. Шәрифуллина Э. Тукай кузы // Шәһри Казан. — 1996. – 12 апрель.
360. Шәфигуллин Ф. 90 яшьлек Тукай // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 80 б.
361. Шиһапов М. Казансу яры биек // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 98 б.
362. Юзеев И. Син яшьтәш тә… // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. — 61-62 бб.
363. Юзеев И. Олы җанлы шагыйрь — әдипләргә // Казан утлары. — 1996. — № 1. — 68 б.
364. Юзеев И. Су анасы монологы // Казан утлары. — 1999. — № 1. — 68 б.
365. Юзеев И. Тукайны чакыру // Өзелмәс кыллар. — Казан, 1978. — 148-149 бб.
366. Юзеев И. Очты дөнья читлегеннән // Таныш моңнар. – Казан, 1993. – 198-259 бб.
367. Юзеев И. Өч авылдан чыккан өч гали җан // Мәхәббәт китабы. Казан, 1982. — 79 б.
368. Юзеев И. Шагыйрь аны типкән җырлы дөнья // Казан утлары. — 1976. — № 4. — 91 б.
369. Юзеев И. Клячкин шифаханәсендә туган шигырь // Калдыр, аккош, каурыеңны. — Казан, 1997. — 81 б.
370. Юзеев И. Тукай бер генә // Казан утлары. – 2001. – № 1. – 46 б.
371. Юмаев Җ. Тәгъзия // Мирас. — 1999. — № 9. — 22 б.
372. Юмаев Җ. Шагыйрь үлде // Мирас. — 1999. — № 9. — 24 б.
373. Юныс Ә. Тукайга // Кызыл Татарстан. — 1938. — 15 апрель.
374. Юныс Ә. Шагыйрь // Совет әдәбияты. — 1938. — № 4. — 36 б.
375. Ярмәки 3. Тукайның иркәсе // Татар поэзиясе антологиясе. Т.1. — Казан, 1992. – 478 б.
376. Яруллин Ф. Бәп-бәләкәй Апуштан // Татарстан яшьләре. — 1986, — 15 апрель.
377. Яруллин Ф. Тукай белән хушлашу // Татарстан яшьләре. — 1986. — 15 апрель,
378. Яруллин Ф. Тукай тавышы // Татарстан яшьләре. — 1966. – 22 март.
379. Яруллин Ф. Тукай Петербургта // Мин Тукайга киләм. — Казан, 1996. – 79 б.
380. Яхин Ф. Габдулла әфәнде Тукаев. Фәнни романнан өзек // Казан. — 1995. — № 9-10. — 96-107 бб.
(Чыганак: Гафиятуллина Н. М. ХХ гасыр татар шигъриятендә Тукай. – Казан: Матбугат йорты, 2002. – 152 б.)