Классик язучыларыбызның тормыш юлын һәм иҗади эшчәнлекләрен җентекләп өйрәнүдә китаплары гына түгел, кулъязма мираслары, шәхси архивлары да зур әһәмияткә ия. Тик шунысы бар: төрле-төрле сәбәпләр аркасында егерменче гасыр башы татар әдипләренең кулъязма-автографлары олешчә генә сакланган. Бигрәк тә бөек шагыйребез Габдулла Тукай каләменнән чыкканнарның бик азы гына килеп җиткән безнең заманга. Алар хәзер башлыча Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының кулъязмалар һәм текстология мирасханәсендә 9 нчы номерлы фондны тәшкил итә (кайбер кулъязмалары исә аерым кешеләрдә саклана торгандыр әле).
Тукай әсәрләре текстологиясендә кулъязма-автографларының кулланылу тарихи шактый кызыклы. Һәм гыйбрәтле дә.
1914 елда Шәрәфләр Тукайның «Мәҗмугаи асар»ен чыгаралар. Бу басма заманы өчен шактый күләмле — 463 битле. Ул шагыйрьнең үз кулы белән төзелгән дип санала. Әсәрләрнең текстларына күз салсак, шул нәрсәне күрәбез: алдагы басмалары белән чагыштырганда, аларда беркадәр үзгәлекләр, аерымлыклар пәйда булган. Димәк, авыру хәлендә дә Тукай, әсәрләре текстларын басмага әзерләгәндә, аларны моңа кадәр чыккан китапларыннан, газета вә журналлардан хәрефкә-хәреф күчереп яки күчертеп кенә алу белән генә канәгатьләнмәгән, бәлки аларга ижади якын килгән (шул көннәрдә үз «рухани бүлмә»сен себерү һәм пакләү белән шөгыльләнгәнен дә искә төшерик!). «Мәжмугаи асарь»дә Тукай заманында бөтенләй дә басылмаган «Тургайлар ашыймыз» дип исемләнгән бер кечкенә дидактик хикәянең тексты да
китерелгән. Бу фактларга гына нигезләнеп тә, 1914 елгы «Мәжмугаи асарь»нең наширендә — Гыйльметдин Шәрәфтә һәм кереш мәкалә авторы Җамал Вәлидидә Тукай әсәрләрнең кулъязмалары да булган, дигән фикергә килергә мөмкин.
1926 елда Ф.Борнаш «Г»Тукай әсәрләре» дигән бер җыентык төзеп бастыра. Биредәге текстлар бөтенесе дә диярлек Тукай заманындагы басмалардан, газета-журналлардан җыйналган, һәм, шунысы кызык, 1914 елгы басмага бернинди дә ишарә ясалмый. Димәк, Г.Шәрәфтәге кулъязма материаллар Ф.Бурнашка билгеле булмаган (бәлкем, ул аларга әһәмият тә бирмәгәндер). Бурнаш әлеге китабына бары дүрт кенә әсәрне — «Авыл халкына ни җитми?», «Җавап», «Муллалар» һәм «Золым» шигырьләрен генә кулъязмадан алып кертә, әмма аларны кайда саклануын бер җирдә дә әйтми. Үкенечкә каршы, ул кулъязмалар хәзергә кадәр Тукайның шәхси архивы материаллары саклана торган дәүләт оешмаларына, фәнни китапханәләргә, музейларга килеп кермәгәннәр. Шунлыктан соңгы басмаларын төзүче иптәшләргә әлеге шигырьләрнең текстлары шушы 1926 елгы җыентык буенча китерелүен әйтү белән генә чикләнергә туры килә. Ф.Бурнашның бу дүрт әсәр текстларын төгәл бирү-бирмәвен тикшереп булмый.
1929—1931 елларда Тукайның өчтомлыгын әзерләп бастырган Ф.Сәйфи-Казанлы да мәзкүр дүрт шигырьне Ф.Бурнаш китабыннан күчереп урнаштыру белән генә канәгатьләнә. «Болар турысында Бурнаш, оригиналлары бар, диде, шуңар ышандым»,— дип яза ул искәрмәләрендә. Югыйсе Ф.Бурнаштагы кулъязма оригиналлар белән дә танышырга, текстларны төгәл, дөрес бирелешенә ирешергә тиеш иде бит! Ни сәбәпледер, бу мөһим текстологик шарт үтәлми, кулъязмалар да билгесез язмышка ия булалар.
Өч томлы басманы әзерләгәндә Ф.Сәйфи-Казанлыга Тукайның башка кайбер кулъязмалары белән исә танышырга туры килгән. Икенче томының «Искәрмәләр»ендә ул «Татар мәдәният йорты янындагы китап палатасында Г.Тукайның ике кулъязмасы (моны ике төпләмдә дипаңларга кирәк — З.Р.) саклана. Бу кулъязмада Тукай үзенең шигырьләренең тарихын күрсәтеп барган», — дип яза һәм ары таба искәрмәләрдә томга кертелгән 22 шигырьнең кулъязмалары булуын хәбер итә. Әйтергә кирәк, боларның егермесе Тукай исән чакта ук «Балалар күңеле» һәм «Күңел җимешләре» дигән китапларында, 1914 елгы «Мәҗмугаи асарь»ендә нәшер ителгәннәр инде. Төзүче бу кулъязмалардагы текстларны әлеге басмалары белән чагыштырып чыккан булса кирәк, чөнки 5 шигырьгә искәрмә язганда текстуаль аерымлыкларны да теркәп куйган ул. Мәсәлән, «Ана догасы»нда Пнче юл «Агадыр чишмә төсле мескинәмнең күзләреннен яшь» дип, «Сабыйга»да 7 нче юл «Син әле үс һәм укып шунда аңнарсың барын» дип бирелгән. Төзүче кайсы текстның нигезгә алынуын, әлеге кулъязмаларны Тукай әсәрләренең төгәл бирелешендә нинди роль уйнавын язып, аңлатып тормый. Тукайның үз кулъязмаларын-автографларын кулына тотып караган, тикшергән хәлдә дә, Ф.Сәйфи-Казанлы аларны басмага нигез булырдай текст чыганагы итеп санамый шикелле. Ул елларда басма вариантлары булмаган очракларда гына әдәби әсәрләрнең кулъязмаларына мөрәжәгать ителгән, шул чагында гына текст алар буенча алынган. Ф.Сәйфи-Казанлы исә үзе әзерләгән басмага әлеге «Ана догасы» һәм «Сабыйга» шигырьләрен Тукайның «Балалар күңеле» китабындагыча бирә. Тукайның бер шигыре кулъязмада «Кыш белән бәхилләшү» дип исемләнгән булса, төзүче аны «Балалар күңеле» һәм «Мәҗмугам асарь» буенча «Кышка бер сүз» дип атый.
Ләкин мөһим бер нәрсәгә игътибарлы Ф.Сәйфи-Казанлы: ул кулъязмаларда Тукай теркәп куйган төгәл вакыт-даталарны искәрмәләрендә дә күрсәтеп бара. Һәр шигырь ахырында язылу елы, ае, көннәре булу бу кулъязмаларның нәкъ менә Тукайныкы икәнлегенә шик калдырмый. Чит бер кеше генә күчергән булса, әсәрләрнең язылу вакытларын кайдан алып хәбәр итәр иде икән?
Кыскасы, бу кулъязмалар текстларны ачыклау һәм әсәрләрнең хронологиясен билгеләү җәһәтеннән зур әһәмияткә ия булганнар. Кызганыч хәл: алар да югалганнар (бәлкем, берәр кешенең шәхси архивында сакланадыр да).
Өчтомлыкта болардан тыш тагын берничә шигырьнең автографы турында мәгълүмат китерелә. Бу очракларда инде төзүчебез дә текстларны шушы кулъязмалары буенча әзерләргә мәҗбүр, чөнки алар Тукай исән чакта бер генә җирдә дә басылмаганнар. Мәсәлән, ул «Яшен яшьнәгәндә» шигыре белән шулай итә һәм искәрмәсендә болай ди: «Тукайның бу шигыре «Ялт-йолт» журналының рәсми редакторы Әхмәт Урманчиевның өендә сакланган Г.Тукай кулъязмалары арасыннан чыкты. Шигырьнең азагына «26 июнь, 1911, Гъ. Т.» дип куйган. Исеме астына «Исерек чагында язылган» дип язылган. Шагыйрьнең 1938 елгы «Сайланма әсәрләр»ендә дә текст үзгәрешсез, искәрмә дә сүзгә-сүз кабатланган. Соңга таба, мәсәлән, Академик икетомлыкта (1943-48 еллар), беренче дүрттомлыкта (1955-56) искәрмә кыскартыла һәм томанлы, конкрет булмаган рәвеш ала. «Яшен яшьнәгәндә» шигыренең тексты кулъязмадан алынуы икенче дүрттомлыкта 1975-76 әйтелде (төзүчесе Р.Гайнанов) һәм кулъязманың Г.Ибрагимов институтында саклануы күрсәтелде.
Кулъязмада шигырынең исеме янында ук «Исерек чагымда язылган» дигән искәрмә дә бар. Ф.Сәйфи-Казанлы аны «Исерек чагында язылган» дип укыган һәм тексттан аерып алып, томның аңлатма һәм искәрмәләр өлешенә урнаштырган. Аннан соңгы басмаларда исә бу искәрмә турында бер сүз дә әйтелми. Факсимилесын биргәндә дә ул сүзләрне (Тукайның үз искәрмәсен!) төшереп калдыралар. 1985 елгы томда гына факсимиле ниһаять тулысы белән бирелә, ә басма тексты эчендә исә ул китерелми. Күрәсең, бу сүзләр Тукай образына, бөек шагыйрь образына тап төшерә дип уйлангандыр.
Өчтомлыкка тексты Тукай кулъязмасы буенча урнаштырылган бер шигырьгә Сәйфи-Казанлы болай дип яза: «Кечкенә музыкант» шигыре дә Әхмәт Урманчиев өендә сакланган кулъязмалар арасыннан чыкты. Бусының тарихы да куелмаган һәм имзасы да юк. Карандаш каләм белән генә язылган. Шигырь язылып бетмәгәнме, әллә бетеп тә соңгы кисәге югалганмы? Бу шигырьнең Тукай шигыребулуында шөбһә юк. Чөнки шигырьнең уртасында: «Килә аннан бер тыңнасың мәче таушы. Бер тыңласаң чинау килә, бер тыңнасаң майламаган арба тәгәрмәче таушы» шигыре икенче урында «Шүрәле» псевдонимы белән «Граммофонда татар җырлары» дип басылган. Шуңар күрә моның Тукай шигыре булуында икеләнерлек бер урын да юк, шуның өстенә, кулъязмасы — бөтеннән Тукай рәсме хаты. Шуны да әйтергә кирәк, бу кулъязма карага язган хәленчә, бер дә эшләнмәгән, шуңа күрә кайбер мисрагъларында зур кытыршылык бар. Кайсы елны язуы да куелмаган». Күрәбез, Ф.Сәйфи-Казанлы бу юлы искәрмәне тулырак язган, шигырь тексты да, әйткәнемчә, кулъязма (автограф) буенча бирелгән. Тик өчтомлыкның бик ашыгыч әзерләнүе аркасындамы, текстта ялгышлыклар да киткән. Менә аларның берсе. «Бер тыңнасың чинау килә, бер тыңнасаң» дигән юлда «килә» сүзе төшеп калган һәм, моның нәтиҗәсе буларак, мисрагъта Ф.Сәйфи-Казанлы үзе үк әйткән «зур кытыршылык» та барлыкка килгән. «Кытыршылык» белән басылу бүген дә дәвам итә әле. Искәрмәләрдә төзүчеләр «Тукай кулъязмалары арасыннан табылып, Октябрьдән соң гына басыла башлаган» дип язу белән чикләнәләр, кулъязмасы турында төгәл мәгълүмат бирмиләр, ә текстны 1929 елгы дефектлы басмадан алып кертәләр. Бактый исә, «Кечкенә музыкант»ның Ф.Сәйфи-Казанлы тасвирлаган кулъязмасы безнең институт мирасханәсендә 1940 елдан бирле саклана икән.
Шунысын дә әйтим, 1929 елдан бирле өченче строфа:
Тынычлыкны боза аның әче таушы,
Килә аннан, бер тыңнасаң, мәче таушы.
Бер тыңнасаң — чинау, бер тыңнасаң —
Майламаган арба тәгәрмәче таушы,—
дип нәшер ителә. Күрәбез, биредә, өченче юлда шигырь ритмы бозылган, үлчәмгә ике иҗек тулмый. Бу «кытыршылык»тан чыгу өчен төзүчеләр «чинау» сүзе алдыннан сызык билгесе куеп, көттерү интонациясе хасил итмәкчеләр. Әмма дефектлы юлны төзәтү мөмкинлеге дә
бар. Ф.Сәйфи-Казанлыга да, аннан соң эшләгән текстолог-төзүчеләргә дә Тукайның «Граммафонда татар җырлары» исемле икенче бер шигъри парчасына гына мөрәҗәгать итү кирәк иде. Анда әлеге шигъри юл «Бер тыңласаң, чинау килә; бер тыңнасаң» дип бирелгән. Киләчәктә «Кечкенә музыкант»ның бу мисрагы төзәтелеп басылырга тиештер дип беләм.
Тукай әсәрләре басмаларында, фотоальбомнарда тагын унөч шигырьнең кулъязмаларыннан факсимилеләр урнаштырылып килә. Ләкин текстлар үзләре күпчелек очракта алар буенча түгел, бәлки Тукай заманындагы басмалардан алына. Гәрчә бары берсенең генә «Рамазан Гаетендә Иблиснең шайтаннарга хитабы» исемлесенең кулъязмасы караламаны хәтерләтә. Соңгы дүрт һәм биштомлыкларда төзүчеләр никтер бу кулъязма турысында бернинди дә мәгълүмат китермиләр.
Факсимилеләре булса да, әлеге унөч шигырьнең унысының гына кулъязмасын кулга тотып карый алабыз бүген. «Толстой сүзе», «Тәфсирме, тәрҗемәме?», «Толстой сүзләре», «Буш вакыт», «Мәктәп» исемлеләре Г.Ибраһимов исем. Тел, әдәбият һәм сәнгать институты мирасханәсендә сакланалар. Болар 1913 елда «Аң» журналының 7 нче һәм 8 нче саннарында дөнья күргәннәр, хәзерге басмаларына шуннан алып урнаштырылалар. Әмма, ни сәбәпледер, төзүчеләр бу кулъязмалар хакында бер сүз дә әйтмиләр. Гадәттә, автор иҗат ирке-ихтыяры кулъязма-автографларында тулырак чагыла, шунлыктан бу юлы да текстлар мәзкүр кулъязмалар буенча басылырга тиеш иде.
Тукай әсәрләре басмаларында факсимилеләре генә китерелә торган текстлар да очрый. Мәсәлән, 1914 елгы «Мәҗмугаи асарь» китабы Тукайның «Исемдә» шигыренең факсимилесе белән ачыла һәм шуннан алынып фотоальбомнарына, басмаларына кертелә. Шулай ук «Татар мөхәрриренә», «Бишек җыруы» дигән шигырьләренең кулъязмаларыннан факсимилеләр басылып килә, искәрмәләрдә исә бу турыда дәшми узыла.
Кулъязмаларның әһәмиятен ассызыклау өчен, «Золым» шигырьнең басылу тарихын искә төшермәкче булам. Алда әйттек: ул 1926 елда Ф. Борнаш төзеп чыгарган җыентыкта «бер җирдә дә басылмаган» дигән искәрмә белән китерелгән. Аннан соңгы күптомлыкларында да шигырь шуның буенча гына бирелә. Ләкин кулъязмадан эшләнген факсимилесе дә бар бит аның (ул беренче мәртәбә 1938 елгы «Сайланма әсәрләр»дә күренә)! Аңа һаман да игътибар ителми. Ә кирәк иде игътибар итәргә, ул чак Тукай тексты да төгәлрәк бирелер иде, минемчә. Хәзер 2 нче һәм 10 нчы мисрагъларны «Тәзкирәңә мөслим диеп игълан таккан» һәм «Аһ-ваһыңнан һичбер вакыт бушанмыйсың» дип укыйбыз, ә факсимилесе буенча исә бу юллар «Тәзкирәңә мөслим дигән игълан таккан» һәм «Аһ-ваһыңнан һичбер минут бушанмыйсың…» дип укыла.
Киләчәктә, Тукай әсәрләренең яңа фәнни басмаларын әзерләгәндә (минемчә, академик басмасын булдыру эшенә дә керешергә вакыт), төзүче-текстологлар шагыйрьнең кулъязмаларына гаять тә сак килергә, алардагы текстларның иҗатчысы ирек-ихтыярын төп-төгәл чагылдыруларына ирешергә тиеш.
(Чыганак: Тукай укулары. 22 апрель 1998 ел. — Казан, 1999).