Бер Кызның күңеленә кияүгә бару дәрте керде.
Хәер, монысы гөнаһ түгел, әмма гөнаһ менә кайда: бу Кыз бик Егет сайлаучан иде.
Син бу Кызга шундый Кияү тап: үзе яхшы һәм гакыллы булсын, дәрәҗәле булсын, простой булмасын, ак булсын, пакь булсын, матур булсын һәм, моны алгач, бик ихласлы сөйсен; хатыным дип, һичбер каты сүз әйтеп хафаларга батырчылык итә алмасын…
Бу сыйфатларның һәммәсе кемдә табылсын? Шулай булса да Кызның ишегалдына һәр яктан өчәр атлы Кияүләр, Кияүләр генә түгел, Кияүләрнең Падишаһлары җыелалар иде.
Җә, инде нинди Кияү сайларга кирәк? Кыз да чарлактан тамаша итә: кайсы Кияү дәрәҗәдә түгел, кайсы дәрәҗәдә дә, — медале аз; берсенең кашы куерак, икенчесенең борыны киңрәк, өченчесенең дәрәҗәсе дә бар, ләкин кесәсендә акчасы юк…
Әлхасыйль, матур Кызның күңеленә һичберсе ошамады.
Бераз көннән Кызның өенә һәр тарафтан Яучылар килә башладылар; килсәләр дә, бу Яучылар, җә бик ямьсез яки уртача гына Кешеләрдән килгәннәр.
Матур Кыз үз-үзенә: «Минме аларга Хатын булачак Кыз? Мин андый Кияүләрне каршымнан көтү-көтү кудым. Мин андый вак-төяк Кияүләрнең һичкайсыңа бармам; әле мин кияүгә барырга ашыкмыйм, миңа кызлык гомере күңелле!» — дип сөйләнгәнлектән, бу Яучылар да куылдылар. Болардан икенче Яучылар да ишетеп, алар да Кыздан өмид өзделәр; асла килмәс булдылар, тик Кызның тәрәзә төбеннән генә сирәк-сирәк Кияүләр үткәлиләр иде.
Шул рәвешчә бер ел үтте, ике ел, өч ел үтте, Кызга һичкем Яучы җибәрми; теге Яучы карчыкларны имгә эзләсәң дә таба алмассың.
Шулай итеп, күп-күп еллар үткәч, безнең Кызның да күзләре ачылды; ул үзенең Алма апай, Матур апай, Дустым апайларын берәм-берәм санарга башлады; бу апайларның һәрберсе балалы Хатыннар рәтеннән саналалар иде.
Әмма бу Егет сайлаучы Кызны бөтенләй онытканнар; гөнаһ шомлыгына каршы, Биби әби, Шәрифә карчыклар да килмиләр иде.
Ахырда, Егет сайлаучы Кыз картайды. Мискинә көзгегә караса, көзге дә, бер дә яшермичә, җыерчыклана башлаган битне күрсәтә. Күзенең йолдызланган нурларын да ирсез үткән гомерләр урлаган. Сач тарый башласа, сачта да берничә бөртеккә кырау төшкән…
Менә һәр яктан бәла! Борынгы, ут янында әйләнгән күбәләкләр шикелле, моның тирәсендә йөргән Егетләр кая киткәннәр?
Бичара Кыз, инде нинди генә ямьсез Егет күрсә дә, өмидсез күзләренең кырые белән генә карый иде, әмма Егетнең бу Кыз уенда да булмаган шикелле, моның Кыз икәнен дә белү ихтималы да юк иде.
Матур Кыз, һич булмаса, ахыр гомеремне Ир белән үткәрим дип, агач таяк белән йөри торган сиксән яшьлек бер Картка куана-куана барды.
* * *
Егет сайлаган Кызларга гыйбрәт!!
(Чыганак: Тукай Г. Сайланма әсәрләр: шигырьләр, поэмалар һәм чәчмә әсәрләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2003. – 480 б.).
(Уральскида 1906-1907 елларда чыккан «Әлгасрел җәдит» журналының 15 февраль (№2) санында «Мәҗмугаи мөфидә» («Файдалы җыентык») исеме астында Габдулла Тукайның проза белән язылган мәсәлләре басыла. «Мәҗмугаи мөфидә»нең титул битендә: «Рус мөхәррирләреннән әдибе нәҗиб Крылов шәһирнең асаре мәргубәләреннән мәалән тәрҗемә улынмыш вә госманлы әдәбиятыннан әхез иделмеш кыска-кыска гыйбрәтле хикәяләрдер. Мөмкин кадәр татар мәгыйшәтенә борыбрак язылмыштыр. Әсәре Габдулла Тукаев», — дип куелган. Тәрҗемәсе: «Зирәк һәм мәшһүр язучы Крыловның кызыклы әсәрләреннән һәм госманлы әдәбиятыннан алынган кыска-кыска гыйбрәтле хикәяләр. Мөмкин кадәр татар мәгыйшәтенә борыбрак язылмыштыр. Габдулла Тукаев әсәре». (Чыганак: Габдулла Тукай: Тормыш һәм иҗат елъязмасы. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2003. – 271 б.).
«Егет сайлаучан Кыз» – «Әлгасрел җәдит»нең 1906 ел 3нче (15 март) санында басылган. Крыловның «Разборчивая невеста» дигән мәсәленнән. «Егет сайлаган кызларга гыйбрәт» дигән нәсихәтне Тукай үзеннән өстәгән.
Соңыннан Тукай «Мәҗмугаи мөфидә»дә басылган 76 мәсәлнең 70 исемдәгесен, беркадәр редакцияләп, телен-стилен җиңеләйтеп, яңадан мәсәлләр өстәп, барлыгы 77 мәсәлне эченә алган «Энҗе бөртекләре» (Казан, «Мәгариф» көтепханәсе, «Үрнәк» матбагасы, 1909) исемле, җыентык чыгара.
Тукай башлангыч мәктәпләр өчен «Яңа кыйраәт» («Яңа уку китабы») исеме белән дәреслек-хрестоматия төзеп, 1909 елда аның беренче басмасын, 1910 елда «бөтенләй яңа тәртип белән эшләнеп, бик күп яңа фәнни вә әхлакый мәкаләләр вә шигырьләр кертелеп тәкмил ителгән» икенче басмасын (Казан, «Үрнәк» матбагасы) чыгара. «Яңа кыйраәт»нең беренче һәм икенче басмаларына шул ук мәсәлләрнең бер өлеше кертелгән һәм тагын кайбер мәсәлләр, балалар өчен хикәяләр, фәнни-популяр мәкаләләр өстәлгән. (Чыганак: Тукай Г. Әсәрләр: 5 томда: 5 том. Истәлекләр. Юлъязмалар. Хатлар. Мәсәлләр һәм балалар өчен хикәяләр (1902–1913). – Казан: Татар. кит. нәшр., 1986. – 368 б.)).