Урманның бер почмагында, аулакта гына, чәчәкләнгән бер Гөлнең кисәктән генә чәчәге шиңә башлады һәм аз гына вакыт эчендә яртысы шиңеп тә бетә язды.
Бичара Гөл, башын бөгеп, хәсрәт илә үзенең тәмам бетүен көтә иде.
Гөл, мискин, шул өмидсезлек эчендә дә өмидләнеп, Аллаһы Тәгаләгә зарыйлык кыйла башлады вә диде: «И Раббым! Рәхмәтең берлә бу караңгы җиргә дә Кояш яктысын төшерсәң, мин бәхетсез Гөлең дә, бәлки, терелеп, матурланып китәр идем!»
Гөлнең бу сүзләрен ишеткән бер Коңгыз, Гөлдән көлеп: «И бичарам, син бигрәк саф күңелле икәнсең! Ничек соң сиңа Кояшның яктысы төшсен? Әллә син Кояшның кайгысы тик бер син генә дип беләсеңме? Юк, дустым, Кояшның аның кырларны, игеннәрне, имәннәрне, наратларны яктыртасы вә җылытасы бар; аның синнән башка да эше җитәрлек. Менә син безнең шикелле очып йөрсәң, Кояшны күрер идең, әмма Кояш урман араларына килеп, сине эзләмәс бит; беләмсең, сахраларда кешеләрнең исләрен китәрә торган матур вә хуш исле чәчәкләрне бизәү вә башкасы — Кояш хезмәтедер. Шулай булгач, син Кояштан өмидеңне кис; андый килешмәгән сүзләрең илә Кояшны борчыма», — диде.
Болар бу сүздә икән, шул вакыт таң атып, Кояш чыгып, бөтен дөньяны ялтыратты.
Караңгылыктан тәмам һәлак була язган бичара Гөл дә Кояш нуры илә яңадан җанланды.
* * *
Әй сез, Ходай тәкъдире илә зур дәрәҗәләрне алган затлар! Сез кояштан үзегезгә үрнәк алыгыз. Кояш үзенең яктысы кайда гына җитсә дә, андагы яхшыларга, яманнарга бертигез яктылык бирәдер, һәм ул шул сәбәптән үзенә рәхәт, бәхет, сәгадәт табадыр, шуның өчен дә аның сурәте һәр җан иясенең күңелендә пыяла стаканга төшкән шәүлә шикелле ялтырыйдыр, һәм һәркем аңар рәхмәт укыйдыр.
Моннан аңлашылган икенче мәгънә: син чын ихласың илә бер эшне мәйданга чыгармакчы булсаң, сине төрле Манигълар илә куркытып өмидсезләндерәләр.
Зарыйлык — ялвару.
Манигъ — тоткарлык.
(Чыганак: Тукай Г. Сайланма әсәрләр: шигырьләр, поэмалар һәм чәчмә әсәрләр. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2003. – 480 б.).
(Уральскида 1906-1907 елларда чыккан «Әлгасрел җәдит» журналының 15 февраль (№2) санында
«Мәҗмугаи мөфидә» («Файдалы җыентык») исеме астында Габдулла Тукайның
проза белән язылган мәсәлләре басыла. «Мәҗмугаи мөфидә»нең титул
битендә: «Рус мөхәррирләреннән әдибе нәҗиб Крылов шәһирнең асаре
мәргубәләреннән мәалән тәрҗемә улынмыш вә госманлы әдәбиятыннан әхез иделмеш кыска-кыска гыйбрәтле хикәяләрдер. Мөмкин кадәр татар мәгыйшәтенә борыбрак язылмыштыр. Әсәре Габдулла Тукаев», — дип куелган.
Тәрҗемәсе: «Зирәк һәм мәшһүр язучы Крыловның кызыклы әсәрләреннән һәм
госманлы әдәбиятыннан алынган кыска-кыска гыйбрәтле хикәяләр. Мөмкин
кадәр татар мәгыйшәтенә борыбрак язылмыштыр. Габдулла Тукаев әсәре».
«Мөхәррир һәм карак» («Сочинитель и Разбойник»), «Оракул» (Крыловның
шул исемдәге мәсәленнән), «Гауваслар» («Водолазы»), «Сандугач»
(«Соловьи»), «Вагыйз» («Прихожанин»), «Мачы илә Сандугач» («Кошка и
Соловей»), «Мәрхәмәтле Төлке» («Добрая лисица»). «Бер гөл». («Цветок»).
«Ахыры бар», диелгән. (Чыганак: Габдулла Тукай: Тормыш һәм иҗат елъязмасы. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2003. – 271 б.).
Соңыннан Тукай «Мәҗмугаи мөфидә»дә басылган 76 мәсәлнең 70
исемдәгесен, беркадәр редакцияләп, телен-стилен җиңеләйтеп, яңадан
мәсәлләр өстәп, барлыгы 77 мәсәлне эченә алган «Энҗе бөртекләре» (Казан,
«Мәгариф» көтепханәсе, «Үрнәк» матбагасы, 1909) исемле, җыентык чыгара.
Тукай башлангыч мәктәпләр өчен «Яңа кыйраәт» («Яңа уку китабы») исеме
белән дәреслек-хрестоматия төзеп, 1909 елда аның беренче басмасын, 1910
елда «бөтенләй яңа тәртип белән эшләнеп, бик күп яңа фәнни вә әхлакый
мәкаләләр вә шигырьләр кертелеп тәкмил ителгән» икенче басмасын (Казан,
«Үрнәк» матбагасы) чыгара. «Яңа кыйраәт»нең беренче һәм икенче
басмаларына шул ук мәсәлләрнең бер өлеше кертелгән һәм тагын кайбер
мәсәлләр, балалар өчен хикәяләр, фәнни-популяр мәкаләләр өстәлгән.
(Чыганак: Тукай Г. Әсәрләр: 5 томда: 5 том. Истәлекләр. Юлъязмалар.
Хатлар. Мәсәлләр һәм балалар өчен хикәяләр (1902–1913). – Казан: Татар.
кит. нәшр., 1986. – 368 б.)).