Тукай даирәсе

XX йөз башы иҗтимагый, икътисади үзгәрешләр, социаль тетрәнүләр, мәдәни алгарыш дәвере буларак бәяләнә. Татар халкы уяну, кузгалу чорын кичерә. Беренче рус инкыйлабы кабызган милли азатлык идеалы татар милләтенең аңын били, эш-гамәлләренең максатын билгели, изелгән милләтләрнең...

Татар буржуазиясенең XIX йөз ахыры-ХХ йөз башы иҗтимагый-мәдәни үзгәрешләрдәге төп роле ачык билгеле. Мәгариф өлкәсендәге җәдиди реформаларны, милли матбагачылык, татар газета-журналларын булдыруны, милли әдәбият һәм сәнгать үсешен нәкъ менә татар сәүдәгәр-сәнәгатькәрләре финанс тәэмин иткәннәр. Татар...

Татар җәмгыяте XIX йөз ахыры-ХХ йөз башында әлегә кадәр күрелмәгән зур үсеш кичерә. Бу яңарыш, алгарышны һәрбер өлкәдә күрергә мөмкин. Әлбәттә инде, бу күтәрелешнең матди нигезен тәэмин иткән татар хәйриячеләренең эшчәнлеге билгеләми мөмкин түгел. Алар...

Галимҗан Ибраһимовның бер әсәр каһарманы, үз чордашлары хакында сөйләгәндә, «без түбәннән күтәрелдек» дигән тирән мәгънәле сүз әйтә. Дөрестән дә, тормышның төбеннән, бик түбәннән күтәрелгән шәхесләребез гасыр башында ишле булган. Аларның янәшәсенә Тукайны да, гади бер...

Төрки-татар дөньясының күгендә якты йолдыз булып балкыган хатын-кызлар исемлеге шактый зур. Моңа инану өчен унтугызынчы гасырның икенче яртысына караган мисалларга күз салу да җитә. Әйтик, Түбән Идел буйларында яшәгән Газизә Сәмитова шигырь һәм бәетләр яза,...

Без үскәндә авыл картлары: «Дөнья күләсә, бер әйләнә, бер баса»,— дип кабатларга яраталар иде. Чынлап та шулайрак икән ич: кеше тормышта диңгез дулкынында чайкалгандай чайкала — бер өскә күтәрелә, бер бата. Бигрәк тә тормыш диңгезенең...

Камил Мотыйгый минем күз алдыма милли азатлык һәм хөррият көннәре килеренә өметләнеп яшәгән татар милләтенең тәүге матбугат карлыгачы булып баса. XX гасыр башында аның исеме зыялы татарлар арасында бик тиз тарала. Баштарак ул мондый абруйга...

Йосыф Акчура (1876 — 1935) бик катлаулы шәхес. Яшьли берничә мәртәбә аңа зиндан-төрмәләрдә дә утырырга туры килгән. Шул ук вакытта абруйлы парламентларга депутат булып та сайланган. Мәгәр бер сыйфаты аның һич үзгәрмәгән — кече яшьтән...

Соңгы еллардагы сәяси үзгәрешләр мәдәниятебезне яңадан-яңа исемнәргә баетты. Сиксәненче елларда гына әле иҗатларын түгел, исемнәрен телгә алу да тыелган шәхесләрдән, «явыз милләтче», «буржуаз тарихчы» ише кара тамга йөртүчеләрдән бер төркем зыялыларыбызның кыйммәтле мираслары бүген халкыбызга...

XX гасыр башы зур үзгәрешләр һәм тел тирәсендә барган көрәшнең иң кызган чоры булды. Халык азатлыгы һәм бәйсезлеге, татар мәдәниятенең үсеше өчен көрәш, киң колачлы революцион күтәрелеш телнең яңача, халыкчан юнәлештә үсүенә дә зур йогынты...